Abdusamatova moxinisoning

1.2. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida interfaol
metodlari va ularning tavsifi
Zamonaviy ta‘limni tashkil etishda qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o‘quvchilarga yetkazib berish, ularda ma‘lum faoliyat yuzasidan ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek, o‘quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko‘nikma hamda malakalar darajasini baholash o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta‘lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi. Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda bu borada katta tajriba to‘plangan bo‘lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Ta‘limni isloh qilinishi jarayonining ajralmas, muhim qismi hisoblangan zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlar ta‘lim jarayoniga o‘zlari bilmagan holda qiziqishi bilan kirishib ketadilar.Tajriba shuni ko‘rsatadiki , zamonaviy interfaol strategiyalar bo‘lgan bilimlarni samarali o‘zlashtiradi. Chunki bugun sinflarni to‘ldirib o‘tirgan o‘quvchilar sho‘x, beg‘ubor bolalik gashtini surayotgan, ba‘zan xayolparast bolalardir. Ular orasida hatto 45 daqiqalik dars jarayonining nihoyasini intiqlik bilan kutib, ta‘limga yuzaki qaraydigan o‘quvchilar ham yo‘q emas. Interfaol metod - ta‘lim jarayonida o‘quvchilar hamda o‘qituvchi o‘rtasidadagi faollikni oshirish orqali o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo‘llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol 35 ta‘limning asosiy mezonlari: norasmiy bahs – munozaralar o‘tkazish, o‘quv materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati,o‘quvchilar tashabbus ko‘rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, sinf jamoasi bo‘lib ishlash uchun topshiriqlar berish va boshqa metodlardan iborat bo‘lib, ular ta‘lim – tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o‘ziga xos ahamiyatga ega. Hozirda ta‘lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo‘nalishlardan biri interfaol ta‘lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iboratdir. Barcha fan o‘qituvchilari shu jumladan boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari ham dars mashg‘ulotlari jarayonida interfaol metodlardan borgan sari keng ko‘lamda foydalanmoqdalar. Interfaol metodlarni qo‘llash natijasida o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o‘z fikrini bayon qilish, uni asoslangan holda himoya qila bilish, sog‘lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko‘nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi. Interfaol degani, o‘qituvchi va o‘quvchilar orasida o‘zaro hamkorlik tufayli dars samaradorligini oshadi, yangi darsni o‘quvchi mustaqil harakat, mulohaza, bahs-munozara orqali o‘rganadi, qo‘yilgan maqsadga mustaqil o‘zi darsda o‘quvchi faol ishtirok etgan holda kichik guruhlarda javob topishga harakat qiladi,ya‘ni ham fikrlaydi, ham baholaydi, ham yozadi, ham gapiradi, ham tinglaydi, eng keragi o‘zi faol ishtirok etadi. Interfaol usullarining negizidagi topshiriq mazmunini anglab yetgan o‘quvchilar ta‘lim jarayoniga o‘zlari bilmagan holda qiziqish bilan kirishib ketadilar. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarga asoslangan matematik ta‘limning interfaol strategiyalari ta‘lim jarayonining yengillashuvini, aniqlashuvini, keng jamoani qamrab olishga m o‘ljallanganligini, o‘qituvchining faqatgina yo‘l - yo‘riq ko‘rsatuvchi nazoratchiga aylanishinini, o‘qitishning erkin va majburiyatsizligini hamda eng asosiysi o‘quvchilar uchun o‘ta qiziqarligini va samaradorligini ta‘minlab bera oladi. Vazifamiz taqdim etilayotgan matematik 36 ma‘lumotlar tizimini o‘quvchilar ongiga singdirishda imkon qadar oson,qiziqarli, serqirra va shu bilan birga samarali yo‘llarini ishlab chiqarishdan iborat. Interfaol strategiyalarning qo‘llanilishi majburiy matematika darsi jarayonini beixtiyor psixologik o‘yin yoki musobaqaga aylantirib, yuqorida tilga olingan passiv o‘quvchilarni ham bir oz bo‘lsa–da, lekin yuritishga o‘z fikrlarini keng ommaga izhor etishga, umuman sinfda kechayotgan bahs – munozaralarga befarq bo‘lmasdan,faol ishtirok etishga undaydi. An‘anaviy usulda tuzilgan darsga o‘quvchilarning faqat bilim olishiga talab qo‘yilgan bo‘lsa, matematika ta‘limining yangi modelida bilim bilan birga ta‘lim samarasini oshirishda tanqidiy, mustaqil fikrlashga o‘rgatish ham yuqori o‘ringa qo‘yiladi. Bunda dars mobaynida o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatidagi an‘anaviy, majburiy itoatkorlik o‘rnini ongli intizom egallashiga katta e‘tibor qaratiladi, buning uchun esa o‘quvchiga tanqidiy, mustaqil fikrlash malakasini singdirib borish zarur. Bu borada quyidagilarni hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi: 1) matematikada o‘qitish jarayoni zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida tashkil qilinishini talab etadigan ma‘lum tizimga ega bo‘lgan yondashuvlar tamoyillari; 2) uzluksiz matematika ta‘limini tizimiga pedagogik texnologiyalarni samarali qo‘llash zarurati haqidagi ilg‘or pedagogik g‘oyalari; 3) o‘qitish jarayonini faollashtirish hamda uzluksiz ta‘limda pedagogik texnologiyalar nazariyasi; 4) tanqidiy tafakkurni rivojlantirish nazariyasi; 5) shaxsning ijobiy rivojlanish nazariyasi; Umuman olganda,matematika o‘qitishda eng yuqori rivojlantiruvchi samaraga erishish mumkin, agar: - uzluksiz matematik ta‘lim tizimida o‘qitishning interfaol metodlari o‘qitilayotganlarning mustaqil, tanqidiy tafakkurini rivojlantirish vositasi sifatida qo‘llanilsa; 37 - uzluksiz matematik ta‘lim tizimida pedagogik texnologiyalarni qo‘llash jarayonini o‘qitilayotganlar haqiqiy o‘quv imkoniyatlarini iloji boricha aniq hisobga olgan holda,ularda matematik bilimlarni o‘zlashtirishga nisbatan mustahkam qiziqishlarni shakllantirish imkoniyatlari ta‘minlasa; - uzluksiz ta‘lim tizimida matematika o‘qitish jarayoni murakkab aqliy faoliyat sifatida qaralib, u faqatgina ahdozali darsdagi da‘vat, anglash va fikrlash bosqichlari to‘g‘ri amalga oshirilgandagina to‘laqon bo‘ladi, deb qaralsa; - uzluksiz ta‘lim tizimida amaliy mazmunga ega bo‘lgan matematik tushunchalarni o‘qitishdan 3 ta asosiy (ta‘limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi) maqsadlarni amalga oshirish vositasi sifatida foydalanilsa. Buning uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. 1) o‘quvchilarni matematika o‘qitishda pedagogik texnologiyalarning ta‘limiy – rivojlantiruvchi rolini aniqlash; 2) o‘quvchilarni matematika o‘qitishda interfaol metodlarni tanlash mezonini va ularni qo‘llash tamoyillarini aniqlash; 3) uzluksiz matematik ta‘lim tizimida ilg‘or pedagogik texnologiyalarni qo‘llashda mavjud darslik va o‘quv qo‘llanmalardan foydalanish usullarini aniqlash; 4) matematika o‘qitish jarayonida interfaol metodlarni qo‘llash bo‘yicha maktablarga mo‘ljallangan o‘quv – metodik , didaktik tarqatma materiallarni ishlab chiqish. Bugungi milliy tarbiyashunoslikka ― Interfaol usullari‖ nomi bilan kirib kelayotgan usullar o‘quvchi o‘qituvchidan ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarflamay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishish maqsadini nazarda tutadi. Qisqa vaqt mobaynida ma‘lum nazariy bilimlarni o‘quvchiga yetkazish, unda ayrim faoliyat yuzasidan ko‘nikma, malaka hasl qilish, ma‘naviy sifatlarni shakllantirish shu bilan birga ularni nazorat qilish, hamda baholash o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat va chaqqonlik talab qiladi. 38 Interfaol dars jarayoni shunday tashkil etilishi kerakki, bunda sinfdagi barcha o‘quvchilar faollashishi zarur, ya‘ni dars o‘tish jarayonida o‘quv materiallarining ma‘lum bir qismi o‘quvchilar tomonidan mustaqil o‘rganiladi( yakka, juft – juft yoki guruh bo‘lib ), so‘ngra bu material sinfda har tomonlama muhokama etiladi. Amaliy ishlar ham shu tariqa bajariladi. O‘quv jarayonida o‘quvchilar o‘qiyotganliklarini, muallim ularga o‘qish va o‘rganishlari uchun yordam berayotganini anglasinlar. O‘qituvchi – o‘quv jarayonini tashkilotchisi, rahbari, nazoratchisi hamdir. O‘quvchining sinfda o‘zini erkin his qilishi va o‘quv faoliyati uni emotsional jihatdan qoniqtirishi lozim, ana shundagina u o‘zining fikrlarini erkin bayon qila oladi. Bundan tashqari o‘qituvchi o‘quvchining bilimini sinashi, ko‘nikma va malakalarini aniqlashi, uning shaxsiy fikrini bilishi uchun albatta to‘g‘ri savol qo‘ya olishi kerak. O‘quvchilarni faollashtirish uchun dars jarayonida qo‘llaniladigan usullarni to‘g‘ri tanlash va savollarni aniq tuzish katta samara beradi. Buning uchun darsga, mavzuga qo‘yiladigan maqsad aniq belgilanib, shu maqsadga erishish yo‘li, usuli puxta ko‘rib chiqilishi lozim. Demak, o‘qituvchi har bir foydalanadigan interfaol usulni o‘quvchiga nima berishini oldindan ko‘ra olishi va darsni to‘g‘ri tashkil qilishi kerak. Bunda quyidagi qoidalarga rioya qilishi darkor: 1 – qoida: Sinfdagi hamma o‘quvchilarning texnologik jarayonga faol qatnashishlariga erishish kerak. Buning uchun hamma o‘quvchi ishtirok eta oladigan mavzuni va unga mos metodni tanlash kerak bo‘ladi. O‘yinlar ham shu asosda tanlanadi, agar rolli o‘yinlar o‘ynalsa, har bir o‘quvchi hamma rolga bo‘lib chiqishi uchun o‘yin bir necha marta takrorlanadi. 2 – qoida: Interfaol o‘yin texnologiyalardan foydalanish uchun o‘quvchilarni psixologik tomondan tayyorlash masalasiga e‘tibor berish kerak. Chunki hamma o‘quvchi ham darsda faol ishtirok etishga, biror rolga kirish va fikrini erkin bildirishga tayyor bo‘lavermaydi. Uyalash, qisilib – qimtinish, odatda tashqaridan cho‘chish kabi holatlar yuz berishi mumkin. Buning oldini olish uchun avval kichik hajmdagi, qisqa vaqtli mashqlardan foydalanish, faolligini rag‘batlantirish va ixtiyoriylikdan ko‘ra navbat bilan ishtirok etishni joriy qilish kerak bo‘ladi. 39 3 – qoida: Aslida interfaol metodlar kichik guruhlar bilan ishlashda ko‘proq samara beradi. Shuning uchun ularni 30 kishidan ortiq bo‘lmagan o‘quvchili sinflarda o‘tkazish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Chunki o‘qitishning sifati o‘quvchilar soniga teskari proporsional bog‘liq bo‘lishi mumkin. Har bir o‘quvchi fikrini eshitish, har birini faoliyatga jalb qilish, har bir o‘quvchining harakatlarini kuzatib borishi uchun sinfda o‘quvchilar juda ko‘p bo‘lmagan ma‘qul. Xonada o‘quvchi tomonidan kichik guruhlarga bo‘lingandan aylanib yurushi uchun, erkin harakatlanish uchun yetarli kenglik ham bo‘lishi kerak. 4 – qoida: Sinf xonasini ham alohida tayyorlash kerak. Kichik guruhlar uchun stol va partalarni birlashtirish, ularni nomerlash va nomlash, atrofda joy almashtirish, ijodiy ishlash uchun yetarli yo‘lkalarni qoldirish kerak. Agar doska va ―sahna‖ da ishlash kerak bo‘lsa, stullar doskaga qaratib yoki yarim qaratib qo‘yiladi, o‘quvchilarning doskaga orqa o‘girib o‘tirishi noto‘g‘ri hisoblanadi. O‘yin uchun va metod uchun kerakli hamma jihozlar oldindan o‘qituvchi tomonidan kerak bo‘lsa, o‘quvchilar ishtirokida tayyorlanadi. 5 – qoida: Metodning mohiyati va o‘yinning qoidalari avval yaxshilab tushuntirishi va hamma shartlar oldindan aytib kelishib olinishi kerak. Masalan guruhda ishlansa, guruhning vazifalari, natijalarni e‘lon qilish shakli, har bir ish turi va ajratiladigan vaqt, baho mezonlari e‘lon qilinadi. Demak, har bir o‘quvchi o‘zining vazifasini aniq bilgan va uni bajarishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lishi kerak. Yana bir masalaga alohidan e‘tibor berish kerakki, har qanday fikr – mulohaza, taklifni sabr bilan eshitishi, bir – birini hurmat qilish va bahamjihat bilan ishlashga ham kelishiladi va o‘rganib boriladi. 6 – qoida: o‘quvchilarga vazifalarni va rollarni taqsimlash, o‘quvchilarni guruhlarga ajratishi masalaga e‘tibor bilan qarash kerak. Agar faqat o‘quvchilar ixtiyoriga qo‘yib berilsa, guruhlar tarkibi doimiy bir xil bo‘lib qoladi, o‘yindan esa faqat dadilroq, faol va qiziquvchan o‘quvchilar ishtirok etadi va uyatchan, passiv o‘quvchilar chetda qoladi. Guruhda ham ayrim o‘quvchilar doimiy lider bo‘lib, ba‘zi o‘quvchilarning deyarli ishtiroki sezilmay qoladi. Shuning uchun ham tanlov tasodifiy bo‘lishi va harakat qilishi kerak. Masalan: guruhlarga orqasi o‘girilgan 40 jetonlarni olib, ularga chizilgan rasm, nomeri, rangi bo‘yicha ajratiladi, roller konvert ichiga yozilib tanlab olinishi mumkin bo‘ladi.