Абдураҳим ортиқов саноат иқтисодёти

XI боб 
УЗБЕКИСТОН САНОАТИНИНГ ХОМАШЁ МАНБАИ ВА УНИ 
ЖОЙЛАШТИРИШ 
11.1. Саноатда хомашё, унинг хусусиятлари ва туркумланиши 
Қайта яишловчи барча саноат тармоқларининг ишлаб чиқариш жараёнида 
қатнашувчи элементлардан бири хомашёдир, чунки хомашёсиз ҳеч қандай 
махсулот ишлаб чиқариш мумкин эмас. 
Хомашё деб, қазиб олиш ёки ишлаб чиқариш учун маълум даражада меҳнат 
сарфланган ва шу меҳнат натижасида бир қадар ўзгарган меҳнат буюмига 
айтилади. Хомашё асосий ва ёрдамчи материалларга бўлинади. 
Асосий хомашё — тайёр махсулотнинг моддий асосини ташкил қилувчи 
меҳнат буюмидир. Тайёр маҳсулот таркибига кирувчи ёки асосий хомашёни 
қайта ишлашга зарур шароит яратиб берувчи қолган барча меҳнат буюмлари 
ёрдамчи материаллар деб аталади. 
Меҳнат буюмларининг махсулот ишлаб чиқаришда қай тарзда 
қатнашишига қараб улар ҳам хомашё (асосий хомашё), хам ёрдамчи материал 
бўлиши мумкин. Масалан, нефть ёқилғи сифатида ёрдамчи материал бўлса, 
бензин ёки керосин ишлаб чиқаришда эса хомашёдир. 
Хомашё кенг миқёсда истеъмол буюмлари ҳамда ишлаб чикариш 
махсулотлари олиш учун ишлатиладиган табиий материаллардан иборат. У 
қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: 
микдори жиҳатидан етарли бўлиши; 
қазиб олиш арзон ва осон булиши; 
технологик жараёнлар осон бориши керак. 
Ҳар бир хомашё меҳнат буюмидир, Лекин ҳар бир мехнат буюми хомашё 
эмас. Меҳнат буюми меҳнат воситаси билан маълум даражада ўзгаргандан 
кейингина хомашёга айланади. Ер остидаги фойдали қазилмалар, ёввойи 

---

ҳайвонлар, дарахтлар ва ҳоказолар хомашё бўлмай, балки потенциал табиий 
бойликлардир. 
Меҳнат воситаси ёрдамида овланган ҳайвонлар, қазиб олинган маъданлар, 
кесилган дарахтлар ва бошқалар хомашё ҳисобланади. 
Ишлаб чикариш жараёнида бир ёки бир неча босқичда кайта ишланган 
бўлса-ю, лекин тайёр маҳсулот сифатида истеъмол қилина олмаса, у чала 
маҳсулот, яъни яримфабрикат деб аталади. 
Ҳаётда яримфабрикат уни ишлаб чикарган ишлаб чикариш нуктаи 
назаридан қараганда тайёр махсулот, истеъмол килувчи ишлаб чикариш нуктаи 
назаридан караганда хомашё хисобланади. 
Хомашё ресурсларини хомашёдан фарқ қилмоқ керак. Хомашё 
ресурсларига мамлакатдаги фойдали қазилмалар конлари, ўрмон майдонлари, 
уй ҳайвонлари ва шу каби табиий бойликлар кирса, улар қазиб чиқарилган ёки 
ишлаб чикариш учун мехнат сарфлангандагина хомашёга айланиши мумкин. 
Хомашё ишлаб чикариш жараёнининг асосий элементи сифатида саноат 
ишлаб чиқаришига ва унинг иқтисодига катта таъсир кўрсатади. Саноатнинг 
қайта ишловчи тармоқларида хомашё ва ёкилғи харажатлари ишлаб чиқаришга 
сарфланган харажатлар ҳажмида энг катта салмоққа эгадир. Шунинг учун 
саноат корхоналари фаолиятининг иқтисодий кўрсаткичлари кўп жихатдан 
тайёр махсулот ишлаб чиқариш учун кетган хомашё ва ёқилғи харажатлари 
даражасига боғлиқ бўлади. Саноат маҳсулоти таннархида хомашё, ёрдамчи 
материаллар ва ёқилғи харажатлари бутун саноат бўйича ўртача 70 фоизни 
ташкил этади. Шунинг учун хомашёни тежаб ишлатиш саноат махсулоти 
таннархини пасайтиришда, ишлаб чиқариш қувватларидан яхши фойдаланишда 
ва ишчилар меҳнатининг унумдорлигини оширишда катта роль ўйнайди. 
Материал кўп сарфланадиган тармокларда хомашё ва материаллардан 
оқилона фойдаланиш маҳсулот таннархини пасайтиришнинг асосий манбаидир. 
Машина ва ускуналарнинг унумли ишлаши ва тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш 

---

учун вактнинг сарфланиш даражаси хомашё сифати ва унинг турига боғлиқ. 
Саноатдаги хомашёлар хилма-хил бўлиб, улар қуйидаги турларга бўлинадилар: 
саноат хомашёси; 
қишлоқ хўжалиги хомашёси. 
Саноат хомашёси турли белгиларига кура куйидагича туркумланади: 
келиб чиқишига кўра — табиий ва сунъий; 
агрегат ҳолатига кўра - қаттиқ, суюқ хамда газсимон; 
кимёвий таркибига кўра — органик ва анорганик; 
ишлатилишига кўра — озуқабоп ва техник. 
Қишлоқ хўжалиги хомашёси икки турга — ўсимликлардан олинадиган 
хомашёлар ва хайвонлардан олинадиган хомашёларга бўлинади. 
Минерал хомашёлар. Ер остидан қазиб олинадиган минерал бирикмалар 
минерал хомашёлар дейилади. Халқ хўжалигида ишлатиладиган минераллар уч 
турга бўлинади: а) рудали; б) рудасиз; в) ёнувчи минерал хомашёлар. Бу 
минералларнинг купи қаттиқ ҳолда бўлади. Суюқ минерал бойликларга фақат 
нефть хамда туз эритмалари, газ ҳолдагисига эса табиий газ киради. 
Рудали минерал хомашёлар фойдали жинслар бўлиб, металлар олиш учун 
асосий манбадир. 
Рудасиз минерал хомашёлар ҳам тоғ жинсларидир. Улар металл олиш учун 
ишлатилмайди. Бундай минерал хомашёлар кимёвий кайта ишланмасдан 
тугридан-тўғри халк хўжалигида ёки металсиз ишлаб чиқаришда хомашё 
сифатида ишлатилади. Рудасиз минераллар шартли равишда куйидаги турларга 
бўлинади: 
қурилиш материаллари — тўғридан-тўғри ёки физик-кимёвий кайта 
ишлангандан сўнг қурилиш ишларида ишлатиладиган минерал хомашё; 
индустрия хомашёлари — кимёвий қайта ишланмасдан саноатнинг турли 
тармоқларида ишлатиладиган хомашё. 

---

кимёвий минерал хомашёлар — кимёвий қайта ишлаш учун 
ишлатиладиган минераллар; 
қимматбаҳо ва рудасиз минераллар — табиий ҳолда ёки механик қайта 
ишлангандан сўнг безак учун ишлатиладиган минераллар. 
Ёнувчи минерал хомашёлар ёқилғи сифатида ишлатиладиган фойдали 
қазилма бойликлардир. Буларга тошкўмир ва кунғир кумир, торф, ёнувчи 
сланецлар, нефть хамда табиий ёнувчи газлар киради. Ёнувчи газлар, нефть ва 
кумир энг арзон ҳамда фойдаланиш учун қулай ёқилғигина бўлмай, балки кимё 
саноатида кимматбаҳо хомашё ҳамдир. 
Ўсимлик ва ҳайвонот хомашёларига ёғоч, зиғир, каноп, ёғлар, ўсимлик 
мойлари, ҳайвонот терилари ва шунга ўхшашлар киради. Булар халқ 
хўжагигида ишлатилишига кўра, озуқабоп ва техник хомашёларга бўлинади. 
Озуқабоп хомашёларга озуқа сифатида ишлатиладиган бирикмалар — 
ўрмончилик, балиқчилик ва кишлоқ хўжалиги маҳсулотлари киради. 
Ўсимлик ва ҳайвонлардан олинадиган техник хомашёларга юқорида 
кўрсатилган халқ хўжалиги тармоқларининг озиқ учун ярамайдиган 
маҳсулотлари киради. Уларни механик ва кимёвий қайта ишлаб, улардан 
турмушда ва саноат ишлаб чиқаришида ишлатиладиган хомашёлар олинади. 
Бундай хомашё турларини кимёвий қайта ишлаб, турли маҳсулотлар олиш 
мумкин. Манбалари кўплиги, амалий жиҳатдан битмас-туганмас заҳирага 
эгалиги улар асосида кўпгина янги кимёвий корхоналар ташкил этишга имкон 
беради. 
Умуман, фан ва техниканинг ниҳоятда тезлик билан ривожланиши янгидан-
янги материалларни, шунингдек, янги хомашё материалларини қидириб топиш 
масаласини долзарблаштирмокда. Бу масала асосан олти йўл билан амалга 
оширилади: 
иложи борича арзон хомашёларни қидириб топиш ва ишлатиш; 
- хомашёдан комплекс фойдаланиш; 

---

- концентрланган хомашё ва махсулотлар ишлатиш; 
- жуда тоза махсулотлар ишлатиш; 
- техника мақсадлари учун ишлатиладиган озуқабоп хомашёларни 
ноозукабоп хомашё билан алмаштириш; 
- иложи борича маҳаллий хомашёлардан фойдаланиш. Ҳозирги вақтда 
кимё ва кимёвий технология ютуқлари муҳим техника-хўжалик маҳсулотларини 
ноозуқабоп хомашёлардан олишга имкон беради. Бундай хомашёлар сифатида 
тош-кўмир, торф, сланек, нефть, табиий газ, ёғоч, ўсимлик ва қишлоқ хўжалиги 
махсулотларининг чиқиндилари ишлатилмоқда. Масалан, совун ювувчи 
маҳсулотлар, изоляторлар ишлаб чикаришда, тўқимачилик саноатида, резина 
маҳсулотлари ишлаб чиқаришда, чарм саноатида, коррозияга қарши 
курашишда, бетонларни сув ўтказмайдиган қилишда, металларни силлиқлашда, 
қирқишда совутгичлар сифатида ҳар йили бир неча минг тонналаб қимматбаҳо 
озуқабоп мойлар ишлатилади. 
Саноатнинг кўпгина тармоқларида кенг миқёсда ишлатиладиган этил 
спирти ишлаб чиқариш учун ҳам жуда кўп миқдорда юқори сифатли дон ва 
картошка ишлатилади. Ун, крахмал, сут каби махсулотлардан техник мақсадлар 
учун фойдаланилади. Масалан, казеин-оқсил модда сутда бўлади, казеин елим 
ишлаб чиқаришда, қоғоз ва чарм саноатида бўёқчиликда ҳамда муқовалар 
қилишда асосий маҳсулот сифатида ишлатилади. Бу мақсадда казеин ишлаб 
чиқариш учун ҳар йили бир неча юз минг тонна ёғсизланган сут сарфланади. 
Крахмал тўқимачилик саноатида, резина ва кимё саноатида, гугурт 
саноатида, электродлар олишда кенг қўлланилади. Ҳозир саноатда крахмал 
полиакрилламид ҳамда целлюлозанинг сувда эрувчан эфирлари — 
карбоксилметил целлюлоза (КМК) билан мувофаққиятли алмаштирилган. Шу 
билан бирга КМК кўп микдорда крахмал ўрнида тўқимачилик, қоғоз ва гугурт 
саноатларида эса озуқабоп ун ўрнида ишлатилмокда. 

---

Ҳозир этилендан ва ёғочдан олинаётган синтетик этил спирт таркиби ва 
сифати жиҳатидан озуқабоп хомашёлардан олинадиган этил спиртдан фарқ 
қилмайди ва анча арзон ҳисобланади. Шунинг учун халқ хўжалигининг кўп 
тармоқларида бундай этил спирт кўп ишлатилмокда. Шунингдек, газ ва нефтни 
кайта ишлаш маҳсулотларидан сирка кислота, глицерин ва ёғлар ишлаб 
чиқарилмоқда. Маҳсулотларни бу йўл билан ишлаб чиқаришда кўп микдорда 
озукабоп хомашёлар тежаб колинади ва ишлаб чиқарилаётган махсулотларнинг 
таннархи бирмунча арзонлашади. 
Саноатни янада ривожлантириш, техника тараккиёти суръатларини 
жадаллаштириш ва саноат маҳсулотларининг турларини кўпайтириш 
вазифалари сунъий материаллар ишлаб чикаришни интенсив ривожлантиришни 
тақозо этади. 
Сунъий материаллар ишлаб чиқариш ва уларни саноатда қўллаш қуйидаги 
ҳолларда иктисодий самарали ҳисобланади: 
а) сунъий материал ягона хомашё бўлган тармокда ишлаб чикаришнинг 
жадал суръатлари билан ва кенг кўламда ривожлантиришга; 
б) қайта ишловчи тармоклар техника базасининг мукаммаллашувига; 
в) истеъмолчи тармоклар маҳсулотининг сифатини яхшилашга ва 
ассортиментни кенгайтиришга; 
г) қайта ишлаш тармоқларида технологик жараёнларни жадаллаштиришга 
ва ускуналарни мукаммаллаштиришга; 
д) тайёр саноат маҳсулоти ишлаб чикариш учун сарфланадиган ижтимоий 
харажатларни камайтиришга сабаб бўлса; 
с) сунъий материаллардан ишлаб чиқариладиган махсулот таннархини 
камайтирса. 
Сунъий материаллар ишлаб чикариш ва қўллашнинг иқтисодий 
самарадорлигини аниқлашда вакт омилини, яъни қисқа вақт ичида керакли 

---

микдорда саноат маҳсулоти ишлаб чикаришга эришиш мумкинлигини 
эътиборга олмоқ лозим. 
Бу ўринда таъкидлаш керакки, сунъий материаллар беҳад афзалликларга 
эга, чунки табиий хомашё бўлган пахта, жун, тери ва бошқаларни ишлаб 
чиқаришга ойлаб вақт кетса, сунъий материалларни ишлаб чиқаришга атига бир 
неча кунлаб ва соат кифоя қилади. 
Сунъий материаллар ишлаб чиқаришга табиий материалларга нисбатан 
анча кам ижтимоий мехнат сарфланади. Масалан, 1 тонна ювилган жун ишлаб 
чиқаришга 7000 одам/соат сарфланса, синтетик толага 225-1400 одам/соат сарф 
этилади. 
Сунъий материаллар саноатнинг кушимча хомашё базаси бўлиб хизмат 
қилади. Улар ишлаб чикаришда жараёнларни кимёлаштириш, айникса, органик 
синтезни ривожлантириш катта рол ўйнайди. Турли тармоқларда кимёвий 
усулларни қўллаш табиатда кўп таркалган маҳсулотлардан сифати табиий 
материалларникидан анча устун бўлган жуда кўп янги тур сунъий материаллар 
ишлаб чикариш имконини беради. 
Замонавий техника синтетик материалларга турлича талаблар қўяди. Улар 
ўзига хос қатор афзалликларга эга: узоқ вакт ўта юқори ва ўта паст ҳароратга, 
юқори босим ва жуда катта электр кучланишларига чидамли. Сунъий 
материаллар ишлаб чиқарувчи тармоклар, шу жумладан саноатни 
ривожлантириш ва саноат хомашё базасини кенгайтиришнинг асосий 
воситаларидан биридир. 
Саноатни ривожлантиришда пластмассалар, синтетик каучук, сунъий ва 
синтетик толалар, сунъий чармлар ва чарм ўрнини босувчи материаллар, 
синтетик ювиш воситалари ва озуқа хомашёси ўрнини босувчи сунъий 
материаллар мухим роль ўйнамокда. 
Пластмассалар — кенг номенклатурага эга бўлган сунъий полимер 
махсулотлардир. Улар сифат жиҳатидан табиий материаллар билан 

---

тенглашибгина колмай, балки кўп ҳолларда улардан устунлик ҳам қилади: ўта 
мустаҳкамлик, электр ўтказмаслик, енгиллик, қаттиклик, эгилувчанлик, 
тиниқлик, коррозияга, кислотага, иссиқликка чидамлилик, кам едирувчанлик 
каби сифатларга эга ва механик ишлашнинг турли усулларига енгил мослашади. 
Мамлакатимиз пластмассалар ишлаб чикариш учун кенг хомашё 
ресурсларига эга, чунки пластмассалар учун табиий ва нефть гази, нефтни қайта 
ишлаш ва коксокимё саноати чиқиндилари, ёғочни кимёвий ишлаш 
маҳсулотлари енгил ва озиқ-овқат саноати, қишлоқ хўжалигининг турли хид 
чиқиндилари хомашё бўлиб хизмат қилади. 
Синтетик каучук — резина, резина-техника ва уй-рўзғор буюмлари ишлаб 
чиқариш учун ягона хомашёдир. Синтетик каучук табиий каучукка нисбатан ўн 
минглаб маротаба тезроқ ишлаб чиқарилади. Табиий каучук бир неча 
хусусиятга эга бўлса, синтетик каучукнинг хусусиятлари беҳисоб. 
Сунъий ва синтетик толалар саноатнинг хомашё базасини кенгайтириш 
билан бирга, турли техник ва кийим-кечак газламалари, электр изоляция 
материаллари, кабеллар ва канатлар, балиқ тутиш турлари ва бошка буюмлар 
ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. 
Халқ хўжалигида чарм ўрнини босувчи сунъий материаллар катта 
ахамиятга эга. Пойабзал саноатининг ўсиш суръатларини амалга ошириш учун 
табиий чарм ресурслари етарли бўлмаган шароитда бу жуда ҳам муҳим. Сунъий 
чарм ва чарм ўрнини босувчи материаллардан пойабзалнинг айрим бўлакларини 
тайёр ҳолда ишлаб чиқариш мумкин. Бу пойабзал саноатини автоматлаштириш, 
ишлаб 
чиқариш 
циклини 
қисқартириш, 
технологии 
жараёнларни 
такомиллаштириш ва натижада пойабзал саноатининг техник-иқтисодий 
кўрсаткичларини яхшилаш имконини беради.