Абдураҳим ортиқов саноат иқтисодёти

12.3. Айланма маблаглар ва уларнинг айланишини тезлаштириш 
Саноат корхоналари фаолиятининг асосий ва айланма фондлар ҳамда 
айланма маблаглар билан узвий боғлиқлиги алохида ахамият касб этади. 
Муомаладаги ишлаб чиқариш фондларининг йиғиндиси айланма маблағларни 
ифодалайди. Айланма маблағлар 2 та фондни ўз ичига олади: 
- айланма фондлар; 
- муомала фондлари. 
Айланма фондлар, ўз навбатида ишлаб чиқариш жамғармаси, 
тугалланмаган ишлаб чиқариш, келгуси давр харажатлари ва омборлардаги 
тайёр маҳсулотлардан иборат бўлади. 

---

Муомала фондларига жўнатишга юкланган маҳсулотлар ва давлат 
банкидаги пул маблағлари киритилади. 
Айланма маблағларнинг таркибини 6-чизмада кўрши мумкин: 
 
 
 
 
 
 
 
 
6-чизма. Айланма маблағлар (саноат ишлаб чиқариши бўйича) 
Айланма маблағлар доимо ҳаракатда бўлиб, пул ва ишлаб чиқарилган товар 
шаклида рўй бериши мумкин. У қуйидагича ифодаланади: 
Ив 
П 
Ич
Т 
Иҳ
Бунда: П — корхонанинг пул шаклидаги маблағлари; ишлаб чиқариш 
воситаларини сотиб олиш учун (Ив) ва иш ҳақи (Иҳ), сўм ҳисобида. 
Ич — ишлаб чиқариш воситаларининг унумли истеъмоли, сўм ҳисобида; 
Т — ишлаб чикариш воситаларининг ишлаб чиқариш жараёнида истеъмол 
қилиниши натижасида ишлаб чиқарилган товарлар қиймати, сўм ҳисобида; 
П
1
— ишлаб чикарилган маҳсулотларни сотиш натижасида ҳосил бўлган 
пул, сўм ҳисобида. 
Корхонанинг айланма маблағлари кенгайтирилган такрор ишлаб чикариш 
жараёнида мухим роль ўйнайди. Чунки улар ишлаб чикариш жараёнининг 
узлуксизлигига шароит яратиб борадилар. Айланма маблағлари камайиб кетган 
корхона (фирма)лар банкротликка юз тутадилар. 
Айланма маблағлар 
Айланма фондлар 
Муомала фондлари 
Ишлаб 
чиқариш 
жамғармаси 
Тугаллан-
маган ишлаб 
чиқариш 
жамғармаси 
Келгуси давр 
харажат-
лари 
Омбордаги 
тайёр 
маҳсулот 
Жўна-
тишга 
юкланган 
Расчётдаги 
маблағлар ва 
пул 
маблағлари 
Нормаллаштириладиган айланма 
маблағлар
Нормаллаштирилмайдиган айланма 
маблағлар

---

Ташкил этилиш усулига қараб айланма маблаглар нормаллаштириладиган 
ва нормаллаштирилмайдиган маблағларга бўлинади. 
Нормаллаштириладиган айланма маблағлар корхонанинг узлуксиз 
ишлашини таъминлаш учун керак бўлган маблағларнинг минимал микдоридир. 
Айланма маблағларнинг айланиш даври 3 қисмдан иборат бўлади: 
1. Маблағларнинг ишлаб чикаришдаги жамғарма шакли; 
2. Ишлаб чикариш жараёнидаги шакли; 
3. Тайёр маҳсулот ёки хисоб-китоб счётидаги шакли. 
Нормаллаштиришнинг асосий вазифаси ишлаб чикариш жамғармаларини, 
тугулланмаган ишлаб чиқариш хажмини, тайёр маҳсулот қолдиғини 
аниклашдан иборат. 
Нормаларга биноан ишлаб чикариш жамғармалари режалаштирилади. 
Уларнинг микдори корхоналарда камроқ, лекин ишлаб чикариш жараёнига 
етарли булиши керак. 
Ҳар бир корхона айланма маблағларни сақлаш ва улардан оқилона 
фойдаланишни ва уларнинг айланишини тезлаштиришни таъминлаши керак. 
Фақат шундагина у самарали ишлаган бўлади. Айланма маблағларнинг 
иқтисодий самарадорлиги уларнинг доиравий шаклда айланиши тезлашишидир. 
Бунга эришилганда ортикча маблағларнинг бўшашига ва улар бошка 
мақсадларда қўлланишига шароит яратилади. 
Айланма маблағларнинг айланиши турли кўрсаткичлар билан белгиланади. 
Айланма маблағларнинг айланиш коэффициенти куйидаги формула ёрдамида 
аниқланади: 
Ка = Мсм / Ай.қ. 
Бунда: Мсм — сотилган маҳслуот микдори, сўм ҳисобида;
Ай.қ. — айланма маблағларнинг ўртача йиллик қолдиғи, сўм ҳисобида. 
Айлана маблағларнинг 1 та айланиш даврини куйидаги формула билан 
ҳисоблаш мумкин: 

---

Ад - (А й.қ*360) / Мсм 
Айланма маблағларнинг айланиш даврини ҳисоблашни осонлаштириш 
учун йилдаги кунлар сонини 360 кун, квартачни 90 кун, ойликни 30 кун деб 
қабул қилинган. 

---