Abdunabiyev Abrorjon Abdulaziz o’g’li

ko’rinishida ifodalanadi. Foydalanuvchi ushbu ifodaga to’liq murojaat etishi
uchun va oddiy ma’lumotlar ustida ishlash uchun relyatsion tildan foydalanadi”.
Koddaning 5-qoidasi. Ma’lumotlarni qayta ishlash tili xaqidagi qoida. Relyatsion MB da ma’lumotlarning tarkibiy elementlari bilan ishlash,
modifikatsiyalash va hisoblash imkonini beruvchi qandaydir bir til mavjud bo’ladi. Koddaning 5-qoidasi aynan shuni ifodalaydi.

“Relyatsion tizim bir qancha tillarni va terminallar bilan ishlashning bir necha rejimini qo’llab quvvatlashi lozim (masalan, blankalarni to’ldirish rejimi). Har qanday til operatorlari ishni to’liq ifodalaydi, simvollar qatori ko’rinishida

berilgan o’zining aniq sintaksisiga ega bo’ladi. Undan tashqari u quyidagi ammallarni beradi:

• 
  Ma’lumotlarning bayonini
  
• 
  Ifodani bayonini
  
• 
  Ma’lumotlarni manipulyatsiyalashni
  
• 
  Maqsadni chegaralanganligini
  
• 
  Tranzaksiya chegarasini”.
  

SQL-92 tili ushbu qoidalarga to’la javob beradi. Koddaning 6-qoidasi. Ifodani yangilash qoidasi.

Bir qancha ifodalar ma’lumotlarni yangilash uchun qo’llanilishi mumkin. Boshqa- bir qancha yaratilgan asosiy jadvallar va ifodalar, birlamchi kalitdan iborat
bo’lmagan asosiy jadvallar va b.q larni yangilash imkonsiz. Koddaning 6-qoidasi aynan shu xaqda:

“Barcha ifodalar yangilanishi mumkin, xatto sistemalar ham”.

Koddaning 7-qoidasi. Ma’lumotlarni yuqori darajada kiritish, o’chirish va yangilash.

“Ma’lumotlar bazasi bilan ishlashda bitta operand nafaqat hisoblashi, balki kiritish, o’chirsh va yangilash imkoniga ega bo’lishi kerak”.

Koddaning 8-qoidasi. Ma’lumotlarni fizik mustaqilligi haqidagi qoida.

“Amaliy dastur va terminal amallarga axborotlarning istalgan to’plami yoki kirish usuli o’zgartirilganda mantiqiy jihatdan putur yetmasligi kerak”.

Koddaning 9-qoidasi. Ma’lumotlarni fizik mustaqilligi haqidagi qoida.

Ma’lumotlarning mantiqiy mustaqilligi – fizik mustaqilliga qaraganda nozik masala hisoblanadi.

“Amaliy dastur va terminal amallarga asosiy jadvalga o’zgartirish kiritilganda ham mantiqiy jihatdan putur yetmasligi kerak”.

Koddaning 10-qoidasi. Butunlikning mustaqilligi haqidagi qoida.

“Butunlikni konkret relyatsion MB uchun chegaralash imkoniyati ma’lumotlar bazasining tili orqali amalga oshiriladi, amaliy dastur orqali emas”.

Koddaning 11-qoidasi. Taqsimlanishning mustaqilligi haqidagi qoida.

Taqsimlanish deganda ushbu ma’lumotlar bazasining bir qancha komputerlarda taqsimlanishi tushuniladi. Ushbu holatda, MB ning barcha qismlarini birlashtirish talab etiladi.

“Relyatsion MBBT mustaqil tarqatiladi”.

Koddaning 12-qoidasi. Qoidani saqlash haqidagi qoida. Oxirgi qoida “Aldovni ta’qiqlash” deyiladi.

“Agar relyatsion tizim quyi darajadagi tilga ega bo’lsa (“bir yo’la bir marta yoziladigan”), u holda yuqori darajadagi relyatsion til qoidalarini inobatga olmaslik yoki undan xato foydalanish mumkin emas”

2. 
   Ma’lumotlarning relyatsion bazasi - bu o’zaro bog’langan munosabatlar
   

to’plamidir. Har qanday munosabat (jadval) kompyuterlarning xotirasida fayl ko’rinishda joylashadi.

Jadval hamma uchun qulay bo’lishi bilan bir qatorda ma’lumotlarni manipulyatsiya qilishning asosiy uch operatsiyasini bajarish birmuncha noqulaylikni ham

tug’diradi, asosan tartiblash, guruhlash va daraxt ko’rinishidagi parametrlar bilan ishlashda.

Jadvalda ushbu uch operatsiya bir – biri bilan chambarchas bog’langan. Bu esa ba’zi bir operatsiyalarni bajarishda ma’lum bir qiyinchiliklarga olib keladi.

Masalan, ma’lumotlarni bir parametr asosida tartiblash ikkinchi bir parametr bo’yicha tartiblashni buzib yuborishi tufayli zarur ma’lumotlarni izlab topish operatsiyasi bir parametr bo’yicha osonlashsa, boshqalari bo’yicha qiyinlashadi.

Ma’lumotlarning relyatsion bazasidagi munosabatlar ustida bajariladigan asosiy operatsiyalar sakkizta bo’lib, ular quyidagilardan iborat:

-to’plamlar ustidagi ananaviy operatsiyalar, ya’ni to’plamlarning birlashmasi (yig’indisi), kesishmasi (ko’paytmasi), to’ldiruvchisi (ayirmasi), dekart ko’paytmasi, bo’lishmasi;

-maxsus relyatsion operatsiyalar, ya’ni proyeksiyalash, bog’lanish (qo’shilish), birlashtirish (ulab qo’yish) va tanlash.

Relyatsion Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarida munosabatlar ustida operatsiyalar bajarish uchun mo’ljallangan tillarni ikki sinfga ajratish mumkin: relyatsion algebra tili (RAТ) va relyatsion hisob tili (RHТ).

RAТ relyatsion algebraga (Kodd algebrasiga, -algebraga) asoslangan. Ma’lum tartib munosabatlar ustida operatsiyalarni ketma-ket yozish asosida hohlagan natijaga erishish mumkin. Shuning uchun RAТni protsedurali til deyishadi.

RHТ predikatlarni hisoblab chiqishning klassik usuliga asoslangan. Ular

foydalanuvchilarga so’rovlarni yozish uchun ma’lum qoidalar to’plamini beradi. Ushbu so’rov asosida Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari yangi munosabatlar hosil qilish yo’li bilan avtomatik tarzda zarur natijani oladi. Shu sabab RHТga protseduralimas til deyishadi.

Relyatsion Ma’lumotlar bazasi da informatsiyalarni ortiqchaligini normallashtirish yo’li bilan kamaytiriladi. Jadvallar ustida har xil amallar barish mumkin. Bu amallarni tartiblab ishlab chiqqan odam Kodd. Amallarga quyidagilar kiradi:

1. 
   Тo’plamlar ustida birlashtirish, kesishuv, ayirma, dekart ko’paytma va bo’lish amallari kiradi.
   
2. 
   Maxsus relyatsion amallar, ularga: proleksiya, birlashtirish, ajratish (tanlab olish) amallari kiradi.
   

Munosabatlar ustida amalni bajarish uchun ishlatiladigan tillarni ikkisinfga ajratishimiz mumkin:

1. 
   Relyatsion algebra tillari;
   

2. 
   Relyatsion hisoblash tillari.
   

Munosabatlar o’z mazmuniga qarab ikki sinfga ajratiladi:

1. 
   Ob’ektli munosabatlar;
   

2. 
   Bog’lanuvchi munosabatlar;
   

Ob’ektli munosabatlarda ob’ektlar haqidagi munosabatlar saqlanadi. Masalan,

talaba munosabati. Bog’lanish munosabatlarida asosan, ob’ektli munosabatlarning kalitlari saqlanadi. Kalit atributlari oddiy va murakkab bo’lishi mumkin. Agar kalit ikkita va undan ortiq atributdan tashkil topgan bo’lsa, murakkab hisoblanadi.

Familiya	Kurs	Mutaxasislik
Sobirov	2	Matematika
Aliyev	4	Fizika
Хabirov	3	Хimiya

Тalaba	Fan
Sobirov	Algebra
Aliyev	Тarix
Aliyev	Algebra

3. 
   Ma’lumotlarni saqlash uchun jadvallar sonini minimallashtirishga intilish ma’lumotlar bazasini yangilashda har xil muammolarga olib kelishi mumkin.
   

Ma’lumotlarning relyatsion modeli uchun relyatsion algebra - munosabat amalida ishlashga qulay vosita mavjud.

Relyatsion algebraning barcha amallarini bajaradigan ma’lumotlar ustida monipuyatsiya (ish olib boradigan) qiladigan tillar yaratilgan. Bu tillar

orasida SQL (Structured Query Language – strukturalashtirilgan so‘rov tili) va QBE (Quere-By-Example – namuna bo‘yicha so‘rov) tillari eng ko‘p
tarqalgan. Bu ikki til ham yuqori darajali til bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi kerakli ma’lumotlar bilan ish olib borishi mumkin. Kesishgan so‘rovlar bu
ma’lumotlar statistik qayta ishlab olib boriluvchi so‘rovlar bo‘lib ularning natijasi Excel natijaviy jadvaliga o‘xshaydi. Kesishgan so‘rovlar quyidagi ustunliklarga
ega: ko‘p hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash va ularni avtomatik ravishda grafiklar va diagrammalar yaratishga moslashgan formatda chiqarish


soddaligi va murakkab bir necha detalizatsiya darajalariga ega bo‘lgan so‘rovlarni tez qayta ishlash

Lekin ular kamchiliklarga ega masalan natijalar jadvalini ustunlardagi qiymatlar bo‘yicha tartiblash

mumkin emas, chyunki bir vaqtning o‘zida ustunlardagi qiymatlarni hamma satrlar bo‘yicha tartiblash mumkin emas. Lekin kamayish yoki o‘sih bo‘yicha tartiblashni satrlar sarlavhalari uchun berish mumkin.

Kesishgan so‘rovlar ma’lumotlarni jadval sharlida tasvirlasyga qulay, lekin ularda ustunlar soni xar xil shuning uchun ular yordamida hisobotlar yaratih murakkab.