Abdullayeva sayyora

Tarbiyaviy vazifalar. Bolalarda sport mashg’ulotlariga muhabbatni, ularning natijalari, sportchilarning yutuqlariga qiziqishni tarbiyalash lozim. Jismoniy mashqlarni bajarishda harakterning ijobiy xususiyatlari (uyushqoqlik, intizomlilik, kamtarlik, ko’ngilchanlik, va x.k ) va axloqiy fazilatlar (xalollik, xaqqoniylik, o’rtoqlik xissi, o’zaro yordam), jamoada shug’ullanish malakasi, jismoniy tarbiya asboblarini extiyot qilish, topshiriqni mas’uliyat bilan bajarishlarini tarbiyalash, shuningdek, irodaviy fazilatlar (botirlik, qat’iylik, o’z kuchiga ishonch, qiyinchiliklarni yengishda sabotlilik, chidamlilik va b.)ni namoyish qilish uchun qulay sharoit yaratiladi.

“Bolajon” tayanch dasturida maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash vazifalari sifatida quyidagilar belgilab berilgan:

• bolalar salomatligini mustaxkamlash va ularni chiniqtirish:

  
  

• ularni jismoniy jihatdan baquvvat qilish;

  
  

• bolalarda axloqiy sifatlarini tarbiyalash;

  
  

• ularda maqsadga to’g’ri yo’naltirilgan harakatlarni faollashtirish uchun sharoit yaratish,

  
  

• jismoniy harakatlarning muhim sifatlari: yurish, yugurish, sakrash, emaklash, o’rmalash, otish, ilib olish, suzish, velosipedda uchish, oyoq, qo’l, tana, bosh harakatlarini rivojlantirish, saflanish va qayta saflanish kabilarni shakllantirish;

  
  

-o’yin harakatlarini kengaygirish va chuqurlashtirish, jismoniy sifatlarni rivojlantirish: chaqqonlik, epchillik, ziyraklik, irodalilik, sabr-qanoat, kuchlilik va boshqalarga tenglashib tik turish malakasini oshirish;

• bola qomatini to’g’ri shakllantirishga ta’sir ko’rsatish va yassi oyoqlilikning oldini olishga yordam berish;

  
  

• jismoniy mashqva o’yinlarning foydasi, asosiy gigiyenik talablar va qoidalar haqida yetarli darajada tasavvur va bilimlar berish;

  
  

• bolalarda faol harakatga keltirishni tarbiyalash.

  
  

Bola organizmini chiniqtirish - organizmni mustaxkamlash, chidamlilik, zararli ta’sirlarga qarshilik ko’rsatish, hayotiy sharoitlarning o’zgarishiga tez moslashish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan tadbirlar tizimi. Havoorqal chiniqtirishda sovuq havo bilan jismoniy mashqlar o’zaro birlikda ta’sir ettiriladi. Havo vannasidan uyqu vaqtida yoki havo bulut bo’lgan vaqtlarda foydalaniladi. Uyqu vaqtida bolalar salqin yerga qo’yilgan karavotga yotqiziladi. Havo vannasidan foydalanishda quruq, shamoldan xoli tekis maydon tanlanadi. Tarbiyachi bu maydonchada yengil kiyingan bolalar bilan 10-15 daqiqa yengil harakatli o’yinlar yoki mashqlar bajaradi. Havo vannasi asta- sekin 10-15 daqiqadan 25 daqiqaga olib boriladi.

Suv bilan chiniqtirish barcha yosh guruhlarida yilining hamma fasllarida o’tkazilishi mumkin. Suv bilan chiniqtirishda bolalarning tibbiy-fiziologik o’ziga xosliklari hisobga olinishi lozim. Suv, havo temperaturasining o’zgarib borishi bola organizmining termoregulyatsion apparatini mashq qildiradi, tashqi sharoitga, ob-havoning o’zgarishiga odatlanish reaksiyasini shakllantiradi. Bola organizmining chiniqishi bilan bir qatorda, uning irodasi ham chiniqib boradi. Quyosh nurida chiniqtirish orqali organizmda “D” vitamini paydo bo’lishiga yordam beradi. Ammo undan ortiqcha foydalanish bolada bosh og’rig’i, uyqusizlik, ishtaxa bug’ilishi, kamqonlik, lanjlik bo’lishiga olib keladi. Sil, bezgak kasalligi bilan og’rigan bolalarga quyosh vannasi mutlaqo ma’n etiladi. Quyosh vannasi dastlab to’rt daqiqadan qabul qilinadi, tananing har bir tomoni bir daqiqadan toblanadi. Quyosh vannasi qabul qiladigan maydoncha quruq, tekis, havo yaxshi aylanadigan, kuchli shamollardan pana bo’lishi lozim. Yaqinroqda dush, bolalar kiyinadigan, yechinadigan joy bo’lish kerak. O’zbekiston sharoitida Quyosh vannasini ertalab soat to’qqiz-o’n bir soat oralig’ida olgan ma’qul. Bolalar fanerdan yoki taxtalardan yasalgan so’rilarga oyoqlarini Quyosh tomonga, boshlarini esa soya tomonga qarab yotqiziladi. Quyosh vannasi qabul qilingandan so’ng ularning ustidan suv quyish yoki cho’miltirish lozim. Bunda bolaning ruxi yengillashadi, terlari yuviladi, qizigan tana va sovuq o’rtasidagi farq organizmni chiniqtiradi.

Bola organizmini chiniqtirishda ham maktabgacha yosh davrlarining o’ziga xosliklarini hisobga olgan xolda tabaqalashtirilgan yondashuvni tatbiq etish lozim. Jumladan:

Ilk yosh guruhida: - har kuni ertalab badantarbiya qilish, harakatlarni na’munaga muvofiq bajarish; - badantarbiyani ochiq havoda, yengil kiyimda bajarish; - ertalabki badantarbiya mashqlarini suv muolajalari bilan tugallash (kattalar ko’magida); - yozda ochiq havoda iloji boricha ko’prok bo’lish; - kattalar nazorati ostida kichik ochiq suv xavzasida (basseynda) cho’milish (gigiyena talablariga amal qilgan holda).
Kichik guruhda: - har kuni ertalab badantarbiya qilish;- harakatlarni na’munaga muvofiq bajarish; - badantarbiyani ochiq havoda, yengil kiyimda bajarish; - ertalabki badantarbiya mashqlarini suv muolajalari bilan tugallash (kattalar kumagida); - ertalabki badantarbiya mashqlarini aniq va izchil bajarish; - bolalarni yuz-qo’llarini mustaqil yuvishga odatlantirish, suvni sachratmaslik, sovundan to’g’ri foydalanish, badanini xo’l sochiqda artish, yoz oylarida ochiq havoda iloji boricha ko’prok bo’lish, cho’milishga, dushdan foydalanish; - ochiq suv havzasi (basseyn)da cho’milish.
O’rta guruhda: - har kuni kattalar nazoratida badantarbiya mashqlarini xonada, darchalarni ochib qo’ygan holda bajarish; ochiqhavoda esa sport kiyimida bajarish; - qo’l, oyoq, gavda uchun mashqlarni aniq va izchillik bilan bajarish, qomatni to’g’ri tutish; - har kuni ertalab badantarbiya mashqlarini bajarish, har qanday ob-havoda ham harakatli o’yinlar o’ynash; - har kuni oyoqlarni yuvish, sekin-asta suv haroratini pasaytirib borish; - xona haroratidagi suvda xo’llangan gubka yoki paxmoq qo’lqop bilan dastlab qo’llarni, keyin oyoqlarni, ko’krakni, qorin va orqani teskari yo’nalishda teri qizarguncha artish.

Katta guruhda:

- har kuni kattalar nazoratida ertalabki badantarbiya mashqlarini bajarish;

- badantarbiya mashqlarini ochiq havoda gilamcha ustida, yengil kiyimda predmetlar bilan va ularsiz bajarish, mashqlarni suv muolajalari bilan tugallash;

- muayyan izchillikda, aniq, shiddat bilan musqo’llarni tarang xolga keltirish, mashqlarni, qomatni to’g’ri tutgan xolda bajarish;

- yuz, bo’yin, qo’lni tirsakkacha sovuq suv bilan yuvish;

- badantarbiyadan so’ng darhol gubka yoki uy haroratdagi suvda xo’llangan kichikroq paxmoq sochiqbilan tana a’zolarini artish:

- avval qo’llarni, keyin badanni quruq sochiq bilan tana qizarguncha, tezda quruq qilib artish;

- faqat kattalarning ruxsati bilan cho’milish, kattalarning nazorati ostida cho’milishning asosiy qoidalariga rioya qilish;

- oyoqni shikastlantirish xavfi yo’k joylarda yalangoyoq yurish;

- chiniqtirish qoidalarini ongli ravishda bajarish.

Tayyorlov guruhida:

- har kuni ertalabki badantarbiya mashqlarini bajarish;

- badantarbiya mashqlarini ochiqhavoda gilamcha ustida, yengil kiyimda buyumlar bilan va ularsiz bajarish, mashqlarni suv muolajalari bilan tugallash;

- muayyan izchillikda, aniq, shiddat bilan musqo’llarni tarant xolga keltirish, mashqlarni komatni to’g’ri tutgan xolda bajarish;

- xonada yengil kiyimda bo’lish, deraza darchasini ochib kuyish;

- ertalabki badantarbiya mashqlarini har kuni, har qanday havoda bajarish;

- yuz, bo’yin, qo’lni tirsakkacha sovuk suv bilan yuvish;

- badantarbiyadan sung darxol gubka yoki uy haroratidagi suvda xo’llangan kichikroq paxmok sochiq bilan tana a’zolarini artish, avval qo’llarni, keyin badanni quruq sochiq bilan tana qizarguncha, tezda quruq qilib artish;

- faqat kattalarning ruxsati bilan chumilish, kattalarning nazorati ostida cho’milishning asosiy qoidalariga rioya qilish;

- shikastlantirish xavfi yo’q joylarda yalangoyoq yurish.

Jismoniy tarbiyaning muhim sharti kun tartibi sanaladi. Kun tartibi turli faoliyat hamda dam olishning vaqt jihatdan maqsadga muvofik taksimlanishi, hayot tartibidir. Kun tartibini tashkil etuvchi barcha qismlar (ovqatlanish, uyqu, o’yin, sayr, mashg’ulotlar)ni bir me’yorda takrorlash natijasida bolalarda faoliyatning bir turidan ikkinchi turiga o’tishni yengillashtiruvchi mustaxhamko’nikma hosil bo’ladi. Aynan kun tartibiga rioya etish bolaning asab faoliyati tizimi va barcha fiziologik jarayonlarning kechishiga samarali ta’sir ko’rsatadi. Kun tartibiga qo’yiladigan asosiy talab bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olishdir. Kichik guruhlarda uyqu, ovqatlanish, yechinish, yuvinish va b.ga ko’p vaqt ajratiladi. Katta bo’lgan sari bolalarning mustaqilligi ortib, o’yin va faoliyatning boshqaturlariga ko’prok e’tibor beriladi. Kun tartibi, ham gigiyenik, ham tarbiyaviy funksiyani bajaradi. Kun tartibini tuzish va uni tashkil etishda quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish zarur:

- kun tartibini tuzishda yil fasllari (yozda bolalarning ko’proq ochiq havoda bo’lishi, ertalab ertaroq uyg’otilib, kechqurun uxlashga kechroq yotkizilishi va b.)ni e’tiborga olinishi;

- kun tartibini bajarishda bolalarning salomatligi, ularning ruxiy rivojlanish darajasi (zaif, kasal bolalarning uxlash, ochiq havoda bo’lish, vaqtining ko’paytirilishi, ta’lim-tarbiya mazmuniga o’zgartirish kiritilishi)ni hisobga olinishi;

- kun tartibining o’zgarmasligi (bolalar vaqtida ovkatlanishlari, shugullanishlari, uynashlari, uxlashlari)ga alohida e’tibor qaratish (bu bolalarni tartiblilik, intizomlilikka o’rgatadi);

- kun tartibini tuzishda ota-onalarning ish vaqtining boshlanishi va tugashi ham hisobga olinishi (ayrim ota-onalar ish vaqtining bir oz kech tugashini xisobga olgan xolda, individuallashtirilgan va tabaqalashtirilgan kun tartiblari ishlab chiqiladi).

Jismoniy mashqlar - jismoniy tarbiya qonuniyatlari, vazifalari bilan bogliqlikda maxsus tashkil etiluvchi hamda ongli ravishda bajarishga qaratilgan harakatlar yig’indisi. Jismoniy mashqlarga tasnif etishga doir xilma-xil yondashuvlar mavjud bo’lib, ko’proq umumlashgan tasnif o’zida gimnastika, o’yin, sayr kabilarni qamrab oladi. Pedagogik nuqtai nazardan gimnastika sog’likni mustaxkamlashga yordam beradigan jismoniy mashqlar majmuidir. Gimnastikaning asosiy, gigiyenik, sportga oid, badiiy, ishlab chiqarishga doir, tibbiy turlari mavjud. MTM o’quv dasturlari bilan bog’liqlikda tarbiyalanuvchilar asosiy gimnastika (narsa buyumlar va narsa buyumlarsiz bajariladigan umumiy rivojlanishga doir mashqlar, sakrash, yugurish, elementar akrobatik mashqlar) bilan shug’ullanishlari lozim. O’yin - tarbiyalanuvchilarni tarbiyalash maqsadida tashkil etiladigan erkin harakat yoki mashg’ulot. O’z moxiyatiga ko’ra o’yin bolaning jismoniy kuchini, qo’llarining, qaddi- qomatining tikligini, ishonchli ko’zlarni rivojlantirishga xizmat qilib, unda o’tkir zexni, topkqrlik, tashabbuskorlik kabi sifatlarni tarbiyalaydi. O’yinning tarbiyaviy ahamiyati katta bo’lib, bolalarda g’amxo’rlik, o’z jamoasi uchun qayg’urish, birgalikdagi harakatlanishdan quvonish, do’stlik va o’rtoqlik xissini kuchaytiradi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda asosan ochiq havoda tashkil etiluvchi harakatlantiruvchi o’yinlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Maktabgacha ta’lim yoshida keng qo’llashni talab etadigan jismoniy mashqlardan yana biri sayrdir. Sayr - osuda yerlarda, oromgoh sayrgohlarda aylanib yurish, tomosha qilish, orom olish sanaladi. Odatda sayr piyoda, qayiqda, chanada va velosipedda o’tkazilishi mumkin. Sayr bolalarning uzok vaqt ochiq havoda bo’lib, ularning sog’ligi va jismoniy taraqqiyotiga har tomonlama ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bolaning sayr vaqtida ochiq havoda bo’lishi natijasida qon kislorodga to’yinadi, temperaturaning o’zgarib turishi, havoning namlanishi, shamol ta’siri termoregulyatsion apparatni mashq qildiradi, organizmni chiniqtiradi. Bolaning faolligi oshadi, harakatlari, jismoniy sifatlari takomillashadi. Sayrni tashkil etish va o’tkazishda quyidagi pedagogik talablarga rioya etish maqsadga muvofiq:

- sayrga yig’ilish ko’p vaqtni olmasligi, bolalarni bir tartibda kiyinish va yechinishga o’rgatish kerak; - sayr shunchaki tashkil etilmay, uning rejasiga atrof-muhitni kuzatish, sport mashg’ulotlari, mehna tva o’yin faoliyati qamrab olinishi lozim; - sayrni tashkil etish uchun zarur jihozlar avvaldan tayyorlab qo’yilib, belgilangan talablarga javob berishi kerak; - sayrning davomiyligi uch-to’rt soatdan oshmasdan, havo harorati hisobga olinishi zarur; - sayrning davomiyligiga emas, uning mazmunli tashkil etilishi, bolaga xissiy, jismoniy madad beri olishiga e’tibor qaratish lozim.

O’zbekistan Respublikasida ijtimoiy munosabatlar mazmuni yangilanayotgan ayni paytda o’sib kelayotgan yosh avlodni mehnatsevarlik ruxida tarbiyalashni yangicha asoslarda, bir tomondan, milliy pedagogik qadriyatlarimiz zaminida, ikkinchidan, rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalangan xolda olib borishga ijtimoiy zaruriyat sifatida qaralmoqda. Chunki mehnat ijtimoiy taraqqiyotning manbai, barcha moddiy va ma’naviy extiyojlarni qondirishning asosiy shart- sharoitidir. Demak, mehnat inson faoliyatining asosiy shakli, kishi hayotining mazmuni, har bir jamiyat a’zosining vazifasi, shaxs taraqqiyotining asosidir. Mehnat qadimdan jamiyatning axloqiy tamoyili hisoblanib kelgan, moddiy va ma’naviy madaniyatning hamda ijtimoiy taraqqiyotning negizi hamdir. Mehnat faqat shaxsiy moddiy farovonlik manbaigina bo’lib qolmay, balki xalqqa xizmat qilish, vatan uchun qayg’urish, shaxsiy manfaatdan xalq manfaatini ustun qo’yishning asosi hamdir. Ta’lim-tarbiya jarayonida mehnatbtarbiyasini bolalarga yangicha singdirish, ularda mehnat qilishga ishtiyoq o’stirish, mehnat natijasidan zavqlana bilish kabi xislarni tarkib toptirish orqali ularda mehnat ahliga xurmatni, jamiyat foydasiga mehnat qilish qobiliyatini, fidoyilik va mehnatga ijodiy munosabatda bo’lish kabi axloqiy sifatlarni tarkib toptirish lozim. Bolalarni mehnatga o’rgatishda, eng avvalo, ularni psixologik va amaliy tayyorlash: jamoada mehnat qilish ko’nikmalarini tarbiyalash muhim rol o’ynaydi. Mehnatga ruxiy, aqliy va amaliy tayyorlash jarayonida yoshlarda mehnatsevarlik, shijoat, fidoyilik, xalollik, intizomlilik kabi sifatlar shakllanishi bilan birga ularda axloqiy- irodaviy xususiyatlar ham shakllanib boradi. Ayniqsa, mehnat madaniyati ko’nikmalarini tarbiyalay borish muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, mehnatni sevmaydigan va qadrlamaydigan insondan madaniyatli kishi chiqmaydi. Insonning ongliligi, tarbiyalanganligi avvalo, mehnatga bo’lgan munosabatida ko’rinadi. Mehnat insonni ulug’laydi, go’zallikka chorlaydi. Mehnatsiz turmush mazmunsiz, deyiladi. Mehnat qilmaydigan insonning hayoti zerikarlidir. Unday inson ma’naviy qashshoq va jismonan zaif bo’ladi. Uzok umr ko’rishning siri ham mehnatdir. Mehnat qilmasang xatto iste’dod ham so’nadi. Mehnatkash qanday qobiliyatni rivojlantiradi. Mehnatga bolalar dastlab oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida va tarbiya jarayonining butun tizimida o’rgatilib boriladi. Bolalar bog’chasida va oilada bajariladigan uncha murakkab bo’lmagan har bir topshiriq uning kundalik vazifasiga aylanishi kerak. Bola mehnatning ahamiyati va madaniyatini tushunib yetishi uchun pedagog kattalarning mehnati, bolalarning o’zlari bajaradigan mehnat turlarini kuzatish yuzasidan ekskursiyalar uyushtiradi. Bolalarning har xil mehnat jarayonida ishtirok etishi, kattalar mehnati bilan tanishishi, ularning tevarak-atrofdagi hayot, kishilarning o’zaro munosabatlari to’g’risida, narsalar va ularning xususiyatlari, materiallarga ishlov berish usullari, qurilmalar va asboblar to’g’risida muayyan taassurotlarga ega bo’lishlariga yordam beradi. Mehnat bolalardan diqqat, o’tkir zexn, topqirlik, ijodkorlik qobiliyatlarini egallashni talab etadi. Mehnat jarayonida bolalar ayrim ish turlarini (bir varaq qog’ozni buklash, biror bir shaklni andozaga qarab qirqish, kerakli uzunlikni o’lchash kabi harakatlarni) anglatuvchi bir qancha tushuncha va atamalardan foydalanishga, bajarilgan ishdagi izchillikni berishga to’g’ri keladi. Bu bola nutqini yangi so’zlar bilan boyitadi, fikrlashi, dunyoqarashini shakllantirishga imkon beradi.

1. 
   Mehnat maqsad va uning natijasini belgilab olishdan boshlanadi (maqsad — Mehnat tasviri).
   
2. 
   Mehnat qilishdan ko’zlangan maqsad bo’yicha kerakli materiallarni tanlab ajratib olish.
   
3. 
   Materialni ishlash uchun kerakli asboblarni tanlab ajratib olish.
   
4. 
   Natijaga erishish uchun mehnat harakatlarini bajarish.
   

XULOSA

Kurs ishi mavzusiga oid manbalar natijalariga ko’ra quyidagi xulosaga keldim:

O’zbekistan Respublikasida ijtimoiy munosabatlar mazmuni yangilanayotgan ayni paytda o’sib kelayotgan yosh avlodni mehnatsevarlik ruxida tarbiyalashni yangicha asoslarda, bir tomondan, milliy pedagogik qadriyatlarimiz zaminida, ikkinchidan, rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalangan xolda olib borishga ijtimoiy zaruriyat sifatida qaralmoqda. Chunki mehnat ijtimoiy taraqqiyotning manbai, barcha moddiy va ma’naviy extiyojlarni qondirishning asosiy shart- sharoitidir. Oilada ma‟naviy tarbiyani shakllantirishda ota-onaning vazifalari keyingi kichik mavzudan joy olgan bo’lib, jamiyat uchun zarur hisoblangan farzandlarni ruhan va jismonan sog’lom qilib voyaga yetkazish ota-onaning nafaqat shaxsiy ishi, balki ijtimoiy burchi ekanligi ta‟kidlanadi. Oilada sog’lom turmush tarzini qaror toptirish, bilimli, aql-zakovatli, uddaburon, zukko, ruhan va ma‟naviy barkamol insonni voyaga yetkazish, shuningdek, oila an‟analarini, shajarasini davomiyligini ta‟minlash, farzandni bo’sh vaqtini unumli o’tkazish, giyohvandlik maishiy nopoklik, axloqsizlik kabi illatlarga yo’l qo’ymaslik borasidagi fikrlar mavzuning ikkinchi kichik bobida bayon qilingan. Oilada sog’lom turmush tarzini shakllantirish orqali yoshlarni milliy vatanparvarlik, isnosnlarparvarlik g’oyalariga, umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli qilib tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etishi ta‟kidlangan. Oiladagi ma‟naviy muhitni shakllantirishdagi muhim omillardan yana biri mahallada tashkil etiladigan tadbirlarda, yaxshilik va og’ir kunlarda mahalladoshlar orasida bo’ladigan oqibatli ishlardan farzandlarni ogoh etish va ularning yoshlariga va jinslariga qarab tadbirlarda ishtirok etishlarini ta‟minlashdan iboratdir. Umuman olganda o’zbek oilasi hamisha ma‟naviy tarbiyaga alohida e‟tibor berilgan holda odob doirasidagi ko’rinishlarda tarbiya mezoniga tayanadi. O’zbek oilasida ma‟naviy tarbiyani shaklantirish va unga alohida e‟tibor berish haisha bosh vazifa bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi. Ota-onalik maqomiga aloqador munosabatlarni tashqarida boshqalarga ham qo’llashga ko’nikib boradi.