Abdullayeva sarvinoz

boylik,  dunyo  orttirgan;  badavlat,  davlatmand”(  O’.T.I.L.  I  tom.128-bet) 
ma’nosini  bildiradi.  Ushbu  bosh  ma’nodan  “iqtisodiy  jihatdan  mustahkam,  hech 
narsadan kamchiligi, muhtojligi yo’q, hamma narsadan badastir, to’kis, badavlat” 
ma’nosi  o’sib  chiqqan.Bosh  ma’nodagi  “shaxs  va  iqtisodiy  jihatdan  badavlat” 
semasi  chekinib,  uning  o’rniga  hosila  ma’no“yetarli  darajada  bekamu  ko’st” 
semasi  hosil  bo’lgan  va  natijada  “ko’ngli  bekamu  ko’st,  ko’ngli  boy”  ma’nosi 
yuzaga  kelgan.  Bu  esa  misrada  badiiylikni  ta’minlab,  ijobiy  ekspressiv  ma’no 
ifodalamoqda. 
Suyukli bo’ladi ochiq dil kishi, 
                                                           
35
 Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent:”To’lqin”.2005.157-bet 

---

83 
 
Dili toshning qarg’ish qozonmoq ishi. 
 (Qutadg’u bilig 53-bet) 
Ochiq dil,dili tosh birikuvidagi ochiq, tosh  so’zlari ko’chma ma’noda qo’llangan. 
Ochiq  leksemasining bosh “hech narsa bilan berkitilmagan, to’silmagan ”( 
O’.T.I.L. I tom.552-bet)ma’nosidan “yuragida kiri yo’q, xushchaqchaq”  ma’nosi 
hosil bo’lgan. Natijada ma’no ko’chib, ko’chma “yuragida kiri yo’q dil ” ma’nosi 
ifodalangan.  
Tosh leksemasi “yaxlit  massa yoki bo’lak-bo’lak holda uchraydigan, suv kor 
qilmaydigan, qattiq, mo’rt tog’ jinslarining umumiy nomi”( O’.T.I.L. II tom.209-
bet) ma’nosini bildiradi. Bosh ma’nodagi predmetlik semasi chetlashtirilib, 
qattiqlik semasi kuchaytirilib bu mavhum ot –dilga ko’chirilgan va natijada 
ko’chma “rahm, shafqatni bilmaydigan, qattiq, berahm, shafqatsiz”  ma’no yuzaga 
kelgan. Shuning uchun tosh so’zi metaforik ma’no ifodalagan. Asarda bunday 
ma’no ko’chish usullari juda ko’p uchraydi.  
Tili yumshoqesa ham ochiq qo’li, 
Birovlarga yana kuyinsa dili. 
(Qutadg’u bilig. 53-bet)