Abdulla sher axloqshunoslik


Макиавелли H. Государь. М ., «Планета», 1990. С. 52—53



Download 10,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet70/209
Sana04.06.2022
Hajmi10,65 Mb.
#635217
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   209
Bog'liq
Axloqshunoslik (Abdulla Sher)

1 Макиавелли H. Государь. М ., «Планета», 1990. С. 52—53.
93
www.ziyouz.com kutubxonasi


yoki tiklanish davridagi turli xil ichki h am da tashqi ig‘vogarliklaru 
qiyinchiliklarni faqat tulkining tadbirkorligiyu arslonning ham lasi bilan 
yengib chiqib keta olish m um kin.
Uchinchidan, Makiavelli fikr yuritayotganda, Ovro‘pada yangi vujudga 
kelgan milliy davlatni nazarda tutadi. U ning tanqidchilari esa k o ‘p 
hollarda, allaqachon o ‘tish yoki tiklanish davrini boshidan kechirgan, 
o ‘n yillar, hatto yuz yillar m obaynida o ‘ziga xos m uqim dem okratik 
y o ‘nalishni ishlab chiqqan va aholisi shu yo ‘nalishga ongli ravishda 
m unosabatda b o ‘la olish darajasiga ko‘tarilgan m am lakatlarning siyosiy 
arboblari, faylasuflaridir. Makiavelli ta ’lim otini esa yuqoridagi har uchala 
holatda ham Italiya tarixidan ajratib olib tahlil etish m um kin emas.
T o'rtin chidan , Makiavelli barcha m ashhur hukm dorlar tutgan yo‘lni, 
hukm ronlik sirlarini shafqatsiz tarzda avra-astarigacha ochib tashlaydi. 
Bunday «surbetlik» shunday yo ‘lni bosib o ‘tgan, lekin o ‘zini b unaqa 
y o ‘lga aloqasi yo ‘qdek ko ‘rsatishni istagan siyosiy arboblarning g ‘ashini 
keltiradi — ularga o ‘zi uchun hozirda yoqimsiz boMgan holatlarni eslatadi.
B e s h in c h id a n , s h u n i d o im y o d d a t u t i s h k e ra k k i, b a r c h a
axloqshunoslar ichida faqat M akiavelligina davlat rahbarini alohida, 
boshqalardan tub d an farq qiladigan axloqiy tip sifatida olib qaraydi. 
M akiavelli tanqidchilarining va boshqa k o ‘pgina axloqshunoslarning 
xatosi shundaki, ular hukm dor axloqini oddiy axloqiy tamoyillarga nisbat 
bergan holda baholashga urinadilar. Makiavelli esa hukm dor axloqini 
m avjud ijtimoiy sharoitdan, uning jam iyatda va millat taraqqiyotida 
egallagan real, istisnoli o ‘rnidan kelib chiqib talqin etadi. Faylasuf bunga 
dabdurustdan erishgan emas. U tarixiy voqealar va dalillarni bilgan 
h am d a ularni ilmiy tahlil etgan; «Florensiya tarixi» degan fundam ental 
asar yaratgan ulkan tarixshunos olim. U tarixiy tajribaga suyanib shunday 
xulosaga keladi. Shu bois Makiavelli nom ini siyosatda axloqsizlikni 
targ'ib etuvchi, dem okratiyaning dushm ani deganga o ‘xshash sifatlashlar 
b ilan «bezash» ilm d an k o ‘ra ehtirosning, soxta dem okratchilikning 
mevasidir. Aslida esa haqiqiy donishm and, h ar jihatdan kuchli, m a ’rifatli, 
um um lashtiruvchi falsafiy iqtidorga ega hukm dorgina Makiavelli ta ’rifiga 
jonli misol bo‘la oladi. M asalaga yettinchi osm ondan emas, real hayotdan 
tu rib yondashilsa, b uni anglash qiyin emas.
M a n a, tarix im iz d a n b ir m isol. S o h ib q iro n A m ir T e m u r o ‘g ‘li 
M ironshoh va uning a ’yonlarini o ‘zlariga ishonib topshirilgan hud ud ni 
boshqarishda adolatsizlikka yo ‘l q o ‘ygani, kayfu safoga berilib, raiyatga 
jabr qilgani uchu n shafqatsizlarcha jazolaydi: barcha a ’yonlar o'lim ga
www.ziyouz.com kutubxonasi


hukm etiladi. M ironshoh esa otasining piri Sayyid Baraka m aslahati 
tufayligina oMimdan saqlanib qoladi va sazoyi qilinadi: q o ‘llari bog‘liq, 
tiz c h o ‘k tirilg a n M iro n s h o h n in g k o ‘zi o ld id a b a r c h a a ’y o n la ri 
b o ‘g ‘iz la n a d i, m ax su s o ‘rn a tilg a n ta r n o v d a n o q ib tu r g a n q o n
M ironshohning yodida um rbod qoladi — bu ham oMimga ten g b ir ruhiy 
iztirob edi. Bu jazo , haqiqatdan ham shafqatsizlik. Biroq o ‘n besh- 
yigirm a odam ning o ‘limi va shahzodaning ruhiy iztiroblari evaziga 
M ironshoh tasarrufidagi Eron, Ozarboyjon, R um , A rran singari k o ‘plab 
oMkalarni o ‘z ichiga olgan ulkan bir hududdagi m illionlab aholi am aldor 
ham da sipohiylarning boshboshdoqligidan, o ‘z fuqarolik huquqlariga 
tajovuzidan qu tiladi, y a’ni A m ir T em u rning , shafqatsiz degan nom
olishdan qo'rqm ay, ota emas, hukm dor sifatida ish ko‘rishi tufayli adolat 
o ‘rnatiladi; kichik shafqatsizlik ulkan shafqatga aylanadi.
Endi davlat boshlig‘ining o ‘z so ‘zi u stidan chiqish-chiqm asligini 
axloqiy baholash borasida zam onaviy b ir misol keltiram iz. S h o 'ro la r 
ittifoqi endigina tarqalgan va davlatlararo M D H tashkiloti tuzilayotgan 
p a y td a o ‘tk az iIg a n m a tb u o t k o n fe re n s iy a s id a m u x b irla rd a n b iri 
0 ‘zbekiston va U krainada fuqarolik m aqom i q anday b o 'la d i, M D H
tark ibid agi b o sh q a d a v la tla r fu q aro lari b u ikk ala d a v la tn in g h am
fuqarolari hisoblanadim i — yo ‘qm i, degan m azm un da savol berdi. Savol 
m ohiyatan ig‘vogarona edi. C hunki M D H d avlatlaridan birortasi o ‘sha 
paytda bu masalani kun tartibiga q o ‘ym oqchi em asdi, ham m asi hozircha 
faqat qog‘ozdagina boMgan m ustaqilligini m ustahkam lashga intilardi. 
Lekin, ayni paytda, bu savolga qaysi davlat rahbari salbiy javob bersa, 
o ‘sh a d a v la td a ru siy z a b o n a h o lin in g ju n b is h g a k e lis h i, m a ’lum
tartibsizliklar ro ‘y berishi, b u ndan m am lakat m a ’naviy va m oddiy zarar 
ko‘rishi shubhasiz edi. Z ero, bu davlatlardagi m udofaa, harbiy sanoat, 
o g 'ir sanoat, rangli m etallurgiya va boshqa m u h im so h alar asosan 
m ustam lakachilik d a ’volaridan voz k ech ish ni istam agan rusiyzabon 
kishilar q o'lida b o ‘lib, ilk o ‘tish davrining dem o k ratiya niqobi ostidagi 
boshboshdoqliklari natijasida ular m uayyan m am lakat m ustaqilligiga 
sezilarli zarba bera olishga qodir edilar. A gar jav o b ijobiy b o ‘lsa, o ‘sha 
ra h b a r d av latid agi a h o lin in g bu qism i ig‘v o g a rlik u c h u n b a h o n a
topolm asdi va g ‘azabini birqancha vaqt bosib turishga m ajb ur b o ‘lardi. 
Eng m uhim i an a shu fursat edi. Biroq m am lakatdagi m ustaqillikdan 
m ast yoshlar, milliy partiyalar, muxolifatdagi kuchlar bu davlat boshlig'ini 
m ohiyatan milliy m ustaqillikka qarshi rah b a r sifatida baholardilar. Ikki 
davlat rahbari oldida an a shunday m u h im tan lo v turardi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


0 ‘zbekiston davlati rahb ari, b archa M D H davlatlari fuqarolari 
0 ‘zbekiston fuqarolari b o ‘la oladi deb, U kraina rahbari esa, aksincha, 
bunday b o ‘lishi q a t’iyan m um kin emas, deb javob berdi. 0 ‘sha m atbuot 
k o n fe re n s iy a s id a n U k ra in a d av lati ra h b a ri z im d a n o lq ish o lib , 
0 ‘zbekiston rahbari esa istehzoli jilm ayishlar ostida chiqib ketdi. O radan 
sal o ‘tm ay, 0 ‘zbekistondagi rusiyzabon harbiylar va mutaxassislar bahona 
topolm ay, tinchib qoldilar, tez orada Rossiyaga olib o ‘tib ketiladigan 
harbiy texnika haqidagi shov-shuvlar ham sekin-asta to ‘xtadi. U krainada 
esa rusiyzabon aholining noroziliklari boshlandi, «rus vatanparvarlari» 
to m o n id an yuzlab harbiy texnika vositalari, xususan, yangi jangovar 
havo kemalari ham Rossiyaga olib o ‘tildi...
Bir necha yildan keyin esa m azkur masala real kun tartibiga q o ‘yildi: 
Rossiya davlati o ‘z mavqeyini M arkaziy Osiyo m am lakatlari ichkarisida 
m ustahkam lash va, kerak b o ‘lganda, ularning ichki ishlariga aralashish 
u c h u n zam in tayyorlash m aqsadida ikkiyoqlam a fuqarolik borasida 
tashabbus bilan chiqdi. Shunda 0 ‘zbekiston davlati rahbari oqilona va 
aniq javob berdi: 0 ‘zbekiston dem okratik va huquqiy yo‘nalishdagi 
davlat, unda barcha m illatlar teng huquqqa ega. Shu bois rus m illatiga 
m ansub aholiga ikkiyoqlam a fuqarolik tatb iq etilsa, boshqa m illat 
vakillariga ham shunday huquq berilishi kerak, m asalan, koreyslarga, 
ukrainlarga, yunonlarga, qozoqlarga, tojiklarga va hokazo. Aks holda, 
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilab qo‘yilgan millatlararo 
tenghuquqlilik tam oyili buziladi. Ayni paytda, bunday keng miqyosli 
ikkiyoqlam a fuqaro lik n in g , m uayyan favqulodda hodisalar yuzaga 
kelganda, 0 ‘zbekiston davlati xavfsizligiga, hatto mustaqilligiga xatar 
tu g ‘dirishi hech kim ga sir emas.
Bunday javobga M arkaziy Osiyo m am lakatlarining ham m asiga o ‘z 
t a ’sirini o ‘tkazib kelgan Rossiya davlati hech nim a deya olmadi: uning 
ro ‘parasida ham iqtisodiy, ham siyosiy, ham harbiy jihatdan o ‘ziga 
yarasha qudratli davlat turardi. Bundan tashqari, 0 ‘zbekiston davlati 
rahbariga hech kim , b u n d an b ir necha yil aw algi gapingiz boshqacha 
ed i-k u , deya olm adi va deya olm asdi ham . C hunki fikr, um um an 
olganda, beqarorlik xususiyatiga ega; fikr beqarorligi — o ‘zgaruvchanligi 
taraqqiyot garovi, fikr barqarorligi, fikm ing qotib qolishi insoniyatni 
tanazzulga, h atto , um u m an , biologik tu r sifatida yo‘q b o ‘lib ketishiga 
h a m olib kelishi m um kin. Bu insoniyatning m ing yillar m obaynidagi 
tarix iy tajrib a sid a n c h iq a rilg a n falsafiy xulosaga hech kim qarshi 
turolm aydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Shunday qilib, m uhim b ir xalqaro m asalada 0 ‘zb ekiston davlati 
to ‘la yutib chiqdi: b ir to m o n d a n , U kraina singari h a m m odd iy, ham
m a ’naviy zarar ko‘rm adi, ikkinchi to m o n d an , juda katta xalqaro o b ro ‘ga 
m ush arraf b o ‘ldi. Lekin bu quvonarli hoi, m a ’naviy lazzat, 0 ‘zbekiston 
davlati rahbarining ruhiy iztiroblari, ta ’na-dashnom larga sab r-toqat bilan 
chidashi natijasida, fidoyiligi tufayli ro ‘y berdi. 0 ‘zbekiston davlati 
rahbari o ‘ziga shafqatsizlik qilib, m illatga, Vatanga shafqat qildi, Lorenso 
Valla aytganidek, kichik lazzatdan kechib, vaqtinchalik iztirob evaziga 
katta lazzatga noil b o ‘ldi.
Yana shuni t a ’kidlash joizki, M akiavelli q a ttiq q o ‘llilik, so 'zin in g
u stid a n c h iq m a slik singari x a tti- h a ra k a tla rn i faq a t u m u m d a v la t, 
u m u m m illa t n u q tay i n a z a rid a n kelib ch iq ib am alg a o sh irilsa g in a
m a’qullaydi, hukm dorning bosiq boMishini, hadeb jazolashga intilmasligi 
kerakligini aytadi; o ‘z xalqida nafrat va h azar hissini uyg‘otgan h u k m ­
dorning ahvoliga voy ekanini ta ’kidlaydi. M utafakkir, an a shu n d ay oqil, 
m o hir hukm dorlarga ega m am lakat o ‘z ozodligini q o ‘ldan berm aydi, 
deb hisoblaydi. U m u m an , shuni ta ’kidlash kerakki, M akiavelli uchu n 
eng m uhim i — ozodlik: ozod Italiya, ozod jam iyat, shaxs erkinligi, 
faoliyat erkinligi kabi tushunchalar uning uchun eng asosiy qadriyatlardir. 
Ayni paytda, odam lardan nasroniylik talab qiladigan b o ‘ysunish, sabr- 
to q a t, h a m m a narsag a s h u k u r qilish singari ax lo q iy ta m o y illa rn i 
q o ‘rqm ay qattiq tan q id ostiga oladi. U Italiya ozodligini ikki narsa 
yemirganligini aytadi: biri — m illatni b o ‘shashtirib, ojizlashtirib yuborgan 
hodisa nasroniylikning xulqiy-axloqiy tam oyillari b o ‘lsa, ikkinchisi — 
har qanday respublikachilik va h ar qanday ozodlikning dushm ani qudratli 
Rum o saltanati edi.
Xulosa qilib shuni aytishim iz m um kinki, M akiavelli o ‘z asarlarida, 
xususan, «H ukm dor» risolasida ilgari surgan axloqiy t a ’lim o t, davlat 
rahbari axloqiy faoliyatidagi fazilat va illatning o ‘zaro aloqasi, b ir — 
biriga o ‘tib turishi, b a ’zan esa, biri ikkinchisini keltirib chiqarishi haqidagi 
yangicha flkrlari haligacha o ‘z aham iyatini y o‘qotgani y o ‘q.
Uyg‘onish davrining yana b ir o ‘ziga xos axloqshunosi, b u M ishel 
M o n te n d ir ( 1 5 3 3 —1 5 9 2 ). U n in g a x lo q iy b a d i h a l a r d a n i b o r a t
«Tajribanom a» (1580—1588) asari G ‘arb m a ’naviy d u n y o sid a ulkan 
voqea b o ‘lgan am aliy axloq borasidagi noyob asardir. U n i G ‘arb n in g
o ‘ziga xos «G uliston»i deb atash m um kin. Z ero , yangi davr tajribaviy 
axloqshunosligi M o n te n d a n boshlanadi: «Tajribanom a» d a tu rli davr 
va xalqlar hayotida ro ‘y bergan ju d a k o ‘p axloqiy h o la tla r yig‘ilgan:
www.ziyouz.com kutubxonasi


ular m uallifning nozik ruhiy-ijtim oiy kuzatishlariga moyil iste dodli 
ax lo q sh u n o s ek an in i k o ‘rsatad i. M o n ten o ‘z m u lo h azalari o rq ali 
in so n n in g tajribalar girdobiga ilojsiz tushib q o lg an zot ekanligini 
ta ’kidlaydi va bizda shunday qudratli, jonli ta s a w u r uyg‘otadiki, bu 
ta s a w u r uchu n dunyo qiyofalar yaratadigan xom ashyo m anbaiga 
aylanadi. M utafakkir o ‘z davri uchun m uhim b o ‘lgan barcha m asalalar 
b ila n , o ‘zligini tah lil etish bilan shug‘ullanadi: «Yashash m en ing
m ashg‘ulotim , m ening san ’atim — m ana shu!... 
M en bunda h atti- 
harakatlarim ni em as, balki o ‘zim ni, o ‘z m ohiyatim ni tasvirlayman», — 
deydi m u ta fak k ir1. Z e ro , o ‘z — o ‘zini k ashf etish, o ‘zini — о ziga 
tush u ntirish, M o nten fikricha, axloqiylikning sharti hisoblanadi.
«M en o ‘zimga qay tarzda yondashishim orqaligina, — deb yozadi 
faylasuf, — o ‘zim dan uyatchanlik va surbetlikni, bokiralik va buzuqlikni, 
sergaplik va kam suqum likni, m ehnatkashlik va logarlikni, zehni o ‘tkirlik 
va t o ‘p o s lik n i, tu n d lik va o c h iq k o ‘n g illik n i, y o lg ‘o n c h ilik va 
h aq iqatgo‘ylikni topam an. 0 ‘zini diqqat bilan o ‘rgangan kishi о zida 
va, h atto , o ‘z m ulohazalarida ana shunday beqarorlik ham da qaram a- 
qarshilikni ko ‘radi»2. Bu bilan M onten aql-idrok insondagi m urakkab 
ru h iy h o latla r ichidagi b irgina holatdir. Shu sababli hech qanday 
uyg‘unlashtiruvchi m a ’naviy shakl, hech qanday burch yoki fazilat 
subyektning xotiijamligini kafolatlay olmaydi, ya’ni axloq muayyan qat iy 
belgilangan, bir xildagi m e ’yorlar yig‘indisidan iborat b o ‘lmaydi, degan 
fikrni ilgari suradi. Lekin b a ’zan uning shubhago‘yligi (skeptitsizm i) 
m e ’yoridan oshib ketadi, shaxsni faqat o ‘zini o ‘ylashga barcha fikr va 
niyatini o ‘z foydasini ko ‘zlash uchun qaratishga, y a’ni uni xudbinlikka 
d a ’vat etishgacha borib yetadi. Ayni paytda bu shubhago‘ylik subyekt 
tushunchasining ikki tom onlam aligini qat’iy ta ’kidlab o ‘tadi. Axloqning 
ikkiga b o ‘linganini k o ‘rastish b arobarida M o n te n shu ikki qism ni 
birlashtirishga intiladi. M utafakkir ta ’lim otining m ohiyati ham ana 
sh u n d an iborat. U ning ta ’lim oti insondan aql-idrok, m ulohaza bilan 
yashash huquqiga asoslanishni talab qiladi.
U yg‘onish davri axloqiy t a ’lim otlari axloqshunosiik tarixida shubasiz 
o lg 'a tashlangan qadam b o ‘ldi. Z ero, bu davr m utafakkirlari qadim gi 
d u ny o axloqshunoslari ilgari surgan nazariya va g ‘oyalarni 0 ‘rta asrlar

Download 10,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   209




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish