Abdulla sher axloqshunoslik



Download 10,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet67/209
Sana04.06.2022
Hajmi10,65 Mb.
#635217
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   209
Bog'liq
Axloqshunoslik (Abdulla Sher)

Lorenso 
Y alladir (1407—1457). Valla «H aqiqiy va 
yolg‘on ezgulik», « Ixtiy o r erkinligi haqida» kabi asarlarid a b a rc h a
jonzotlarning tab iatan o ‘zini asrashga va iztiro b dan qochishga intilishi 
haqidagi fikrlami o ‘z axloqiy qarashlariga asos qilib oladi. Valla insonning 
jonli tabiat bilan aloqasini ruh orqali chu qurlashtiradi. U n in g fikriga 
k o ‘ra, hayvonlar h am odam larg a o ‘xshash xotira, aql, irod a, tan lo v ,
www.ziyouz.com kutubxonasi


qobiliyat, achinish singari b a ’zi ruhiy holatlarga ega. Lekin nutqqa, 
kulgiga egaligi, ayniqsa, yuqori turadi; X udoga o ‘xshab abadiyatga 
daxldorligi bilan hayvonlardan farqlanadi, boshqa jihatlari bilan esa 
xuddi yulduzlar biz yoqqan olovga o ‘xshaganidek, ularga o ‘xshaydi.
Valla lazzatni h am m a yerda h am m a in tilad ig an , ruh va vujud 
z a v q la n is h in i o ‘z ic h ig a o lg a n n e ’m at d e b a ta y d i. U h a m m a
intilishlarning m aqsadi, yagona n e ’m at; hech kim qandaydir m aqsadlar 
uchun lazzatlanm aydi, zero, lazzatning o ‘zi — maqsad. Avgustindan 
farqli o ‘laroq, Valla, m uhabbat lazzatga o ‘xshash, chunki ular ikkisining 
asosida ham hissiy idrok etish yotadi, deydi. Shuning uchun u, X udoni 
faqat Xudo bo‘lgani uchungina sevish kerak, degan fikrga qarshi boradi. 
Faylasuf Xudoni insonlarga ilohiylik beradigan ibtido sifatida, ko ‘proq 
m aqsad emas, vosita tarzida talqin etadi, yani X udo n e’m atlar m anbai 
boMganligi uchun m uhabbatga loyiqdir.
Ixtiyor erkinligi masalasiga ham Lorenso Valla katta e ’tib or beradi. 
U ning fikriga ko‘ra, h a r bir inson farovonlik uchu n intiladi, yovuzlikdan 
esa, u o ‘z yovuzligimi, o ‘zganikim i, — qochishga urinadi. Ba’zan inson 
kim gadir z a rsr yetkazsa, alb atta, yovuzligi tufayli em as, balki o ‘z 
farovonligini ko‘zlab shunday ish qiladi. D em ak, inson o ‘z farovonligiga 
intilar ekan, u to ‘g ‘ri y o ‘lni tanlashi kerak. N e ’m atga, farovonlikka 
egalikning eng m uhim sharti — baxtsizlik, xavf-xatar, bezovtalikdan 
yiroq va ham m a to m o n id an suyukli b o ‘lish. H am m aga suyukli b o ‘lish 
esa b archa lazzatlarning m anbai hisoblanadi; nafrat qurshovida yashash
— o ‘lim bilan teng. Shularga qarab, insonning yaxshi yoki yom onligiga 
baho beriladi.
Fazilat, Vallaning fikriga ko‘ra, n e ’m at b o ‘lmish lazzatga zaruriy- 
tabiiy intilishni yo ‘lga solishda yordam beradi. B unda fazilat o ‘z holicha 
m aqsad emas, balki lazzatga — fazilatlar m alikasiga b o ‘ysunadi; dem ak, 
fazilat o ‘ziga xos nazorat, zero, ketidan katta iztiroblar keladigan b o ‘lsa, 
yoki oldinda katta lazzatga erishish im koni yuzaga chiqsa, m a’lum
c h id am va toqat bilan kichik lazzatdan qochish lozim. U m um an, Valla 
kichik va katta lazzat m asalasiga o ‘z t a ’lim otida keng o ‘rin beradi. A na 
shu nuqtayi nazardan kelib chiqib, faylasuf fazilatni — n e ’m atga ixtiyor 
yoki m uhabbat deb ataydi va uni m ato n at bilan taqqoslaydi. M azkur 
axloqiy m ezon asosida, Valla, insonning o ‘z m anfaatini to ‘g‘ri anglashiga 
katta ishonch bilan qaragani holda, uning o ‘zgalarga m unosabatlarini 
o ‘rganishga intiladi. Shu bois u od am lar haqida yaxshi fikrda bo'lishga, 
u larn in g qilm ishi hali axloqiy jih a td a n ang lanm agan ho llard a, bu
www.ziyouz.com kutubxonasi


qilm ishlarni yaxshilikka yo‘yishga chaqiradi; insonni boshq alarnin g
farovonligidan nafaqat quvonishga, balki boshqalarga quvonch baxsh 
etishga ham qodir deb hisoblaydi.
Valla zohidona fazilatlarga dunyoviy fazilatlarni m a’lum m a ’n o d a 
qarshi q o ‘yadi: «Fazilat nafaqat kam bag‘allikka chidashda, — deydi u,
— balki boylikdan oq ilo n a foydalanishdadir; nafaqat to q o ‘tishda, balki 
oila qurishdadir; n afaqat b o 'y sun ish d a, balki o q ilo n a bo sh q arish d a 
ham dir». U zohid o n a fazilatlar asosida m uhabbatni em as, q o ‘rquvni 
k o ‘radi, Xudoga ixlos em as, to qat bilan, m u h ab b at em as, q o ‘rquv bilan 
ibodat qilishni m a ’qul hisoblaydi1.
Lorenso Vallaning axloqiy qarashlariga xulosa yasaydigan bo 'lsak , u 
odam lararo b o ‘ladigan barcha aloqalar va m unosabatlarda m an faatn i 
ch etg a surib q o ‘ym aydi, h a tto X udoga m u n o sab atn i h a m a n a shu 
m anfaat bilan bog‘laydi. Insonlarning o ‘zaro m unosabatlarida b ir-biridan 
foydalanish m aqsadi yotadi; m anfaat, shaxsiy farovonlik b a rc h a insoniy 
q ilm ish larn i h a ra k a tg a k eltiru vch i k u c h d ir. B u n d a n , sh ax siy at va 
ijtim oiylik bir-biri bilan ajralm aydigan darajada b og‘liq, degan fikr kelib 
chiqadi. Vallaning bu va bunga o ‘xshash fikrlari keyinchalik S pinoza, 
H obbs, Lokk singari m a ’rifatparvarlar t a ’lim otiga turtki b o ‘ldi.
U y g 'o n ish davri ax lo q sh u n o slig id a keyingi d a v rla r u c h u n h am
xarakterli bo‘lgan ikki y o ‘nalish ko'zga tashlanadi. B irinchisi — inson 
tabiati ibtidodan ezgu, ikkinchisi — ibtidodan yovuz, degan g ‘oya. Lekin 
ikkala yo‘nalish h am , real tajribadagi inson xudbin m avjudot, degan 
fikrda to ‘xtaladi. F arq shundaki, birinchi yo ‘nalishdagi axloqshunoslar 
xudbinlikni tarixiy sharoitdan, jam iyatning oqilona tashkil etilm aganidan, 
tengsizlikdan kelib ch iq q an deb bilsalar, ikkinchi y o ‘nalishdagilar uni 
inson tabiatining ixtiyori sifatida talqin etadilar. A na shu y o ‘nalishlardan 
birinchisiga m oyillikni L orenso Valla q arashlarid a k o ‘rgan b o ‘lsak, 
ikkinchi yo‘nalishning yirik vakili boshqa bir italiyalik m utafakkir Nikkolo 
M akiavellidir (1469—1527).
M a k ia v e lli d e g a n d a , d a rh o l x a y o lim iz g a « m a k ia v e llic h ilik »
tushunchasi keladi. Bu ibora orqali k o ‘pchilik m aqsadga erishish y o ‘lida 
(asosan siyosat borasida) h a r qanday axloqsizlikdan h a z ar qilm aydigan 
h ara k a t tarziga d a ’vat etuvchi y o 'n a lish n i tu sh u n ad i. «M aq sad o ‘z 
vositasini oqlaydi», degan tam oyil bu yo'nalish nin g asosini tashkil etadi;

Download 10,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   209




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish