Abdulla sher axloqshunoslik



Download 10,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet182/209
Sana04.06.2022
Hajmi10,65 Mb.
#635217
1   ...   178   179   180   181   182   183   184   185   ...   209
Bog'liq
Axloqshunoslik (Abdulla Sher)

2. Hayolilik va insoflilik
H ayolilik. 
Bu m e’yor xulqiy go‘zallikning asosiy belgilaridan 
hisoblanadi. U, garchand, bir qarashda, uyat hissi bilan о xshash bo lsa- 
da, aslida o‘zini ko‘proq andisha va iboga yaqin fazilat tarzida namoyon 
qiladi, unda axloqiy m ohiyat estetik xususiyat — nafosat bilan 
uyg‘unlashib ketadi. H ayodan odatda, inson qizaradi, bu qizarish, 
ayniqsa xotin-qizlarda ichki go‘zallikning yuzga tepchib chiqishiga sabab 
bo‘ladi va alohida bir nafislikni, mayinlikni vujudga keltiradi. Insonning 
o ‘zi sodir etgan yoki boshqalar vositasida amalga oshirilgan axloqiylikka 
zid xatti-harakatlardan noqulay vaziyatga tushishi, o ‘ng‘aysizlanishi, 
mulzam bo‘lishi uyat hissida ham mavjud. Lekin bu holatlar uyatda 
ijtimoiylik kasb etgan bo 'ladi, shu sababli ular xatti-harakat sodir 
qilingandan so‘ng ham davom etadi va ko‘p hollarda vijdon azobiga 
aylanadi. Hayotda esa mazkur holatlar sof m a’naviy tabiatga ega va 
vaqt doirasida cheklangan b o ‘lib, ular xatti-harakat sodir etilayotgan 
paytdagina yuzaga chiqadi.
S h arq d o n ish m a n d lari, xususan, Abu Lays as-S am arq an d iy , 
G ‘azzoliy, Navoiy kabi allomalar, keyinroq esa Avloniy, Fitrat singari
286
www.ziyouz.com kutubxonasi


jadid m utafakkirlari, hayoni yuksak axloqiy qadriyat sifatida olib 
qaraganlar, uni ikkiga — odam lar oldidagi hayoga va A lloh oldidagi 
hayoga ajratganlar hamda nom usning bir ko‘rinishi deb t a ’riflaganlar. 
Chunonchi, «Hayo, — deb yozadi Abdulla Avloniy «Turkiy guliston 
yoxud axloq» asarida, — dilni ravshan qiladurgan bir nurdurki, inson 
har vaqt shul m a’naviy num ing ziyosiga muhtojdur... Iffatning pardasi, 
vijdonning niqobi hayodir»1.
Darhaqiqat, hayolilik kishining m a’naviyatli, m a’rifatli, nomusli, 
ochiq ko‘ngilli ekanini anglatadi, uning ziddi behayolik esa, aksincha, 
m a’naviyatsizlik, nopoklikka moyillik, qalban qattiqlik kabi illatlar bilan 
xarakterlanadi.
B u g u n g i k u n d a h a y o lilik a lo h id a a h a m iy a tg a e g a . T u r li 
sivilizatsiyalarning o ‘zaro a lo q a la ri, b a ’zan esa o m u x talash u v i, 
urbanizatsiya, m odaparastlik singari zam onaviy h o d isalar o ‘zbek 
oilasidagi a n ’anaviy h ay o lilik k a m a ’lum m a ’n o d a salb iy t a ’sir 
ko'rsatayotir, ayniqsa xotin-qizlar va yoshlarning o ‘zini tutishida, 
muomalasida, kiyinishida bu ta ’sirni yaqqol sezish mumkin. Shu sababli 
oiladagi va maktabdagi tarbiyada hayolilik xulqiy go‘zallik, nazokat; 
behayolik esa xulqiy xunuklik va 
qo'pollik ekanini uqdirish shaxs 
erkinligining doim o o ‘zgalar oldida m as’uliyat bilan bog'liqligini izchil 
ravishda tushuntirib borish m uhim vazifalardan biri.
Insoflilik. Aflotun haqida gap borganida, uning adolatni davlatga 
xos fazilat, degan fikrini keltirib o ‘tgan edik. D arhaq iq at, adolat 
m o h iy atan d av latn in g fu q aro g a , ja m iy a tn in g shax sg a n isb a ta n
m unosabati tarzid a nam oyon b o ‘ladi. B ordi-yu, o ‘za ro ad o latli 
munosabatlar haqida gap ketsa, unda odatda yuksak martabadagi tarixiy 
shaxsning quyi martabadagi shaxsga munosabati nazarda tutiladi. Insof 
esa ana shu adolatning tor qamrovli xususiy ko‘rinishi sifatida nam oyon 
bo‘ladi. U fuqarolar, jamiyat a ’zolari orasidagi o ‘zaro m unosabatlar 
m e’yoridir.
Insoflilik ham halollik kabi vijdon tushunchasi bilan bog‘liq, m a’lum 
m a’noda halollikka o'xshab ketadi. Lekin bu yuzaki taassurot. C hunki, 
halollik o ‘z haqi va haqqini, y a’ni moddiy va m a’naviy huquqini 
o ‘zgalarning haqi va haqqiga xiyonat qilmagan holda ajratib yashashni 
anglatadi. Insoflilik esa ijobiylikda halollikdan ham bir qadam oIg‘a 
tashlangan holatdir: unda kishi o ‘z halol haqi va haqqidan o ‘zganing
www.ziyouz.com kutubxonasi


hisobiga kechadi; «o‘zga»ning sharoiti o‘zinikidan nihoyatda og‘ir va 
yomon ekanini hisobga olib, o ‘z qonuniy haqi va haqqini yoki ularning 
bir qismini ixtiyoriy ravishda o'zgaga beradi, m uruw at ko'rsatadi.
Misol tariqasida 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining bir xatti- 
harakatini olib ko‘raylik: u xorijda nashr etilgan kitoblaridan biri uchun 
30.000 AQSH dollari m iqdorida berilgan qalam haqini to'laligicha 
mehribonlik uyiga o ‘tkazdi. Vaholanki, mazkur qalam haqi uning halol 
aqliy m ehnati tufayli ishlab topilgan mablag1, unga hech kimning da vo 
qilishga haqqi yo‘q. Lekin u, o ‘zi va oilasining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli 
shu 30.000 dollarsiz h am risoladagidek b o ‘lishi m um kinligini, 
mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari va tarbiyachilarining sharoiti esa 
bu darajada emasligini hisobga olib, m uruw at ko‘rsatdi: o‘zi yoki avlodi 
u ch u n h alo l ja m g ‘arm a ta rz id a olib qo ‘y ish i m u m k in bo lgan 
mablag4dan, insoflilik ko‘rsatib, ixtiyoriy tarzda kechdi.
Bu axloqiy xatti-harakatning Prezidentlik vakolati doirasiga mutlaqo 
aloqasi yo‘q; Islom Karimov uni xususiy kimsa, axloqli shaxs sifatida 
amalga oshirdi. Ana shu insof yuzasidan qilingan m uruw at esa halollikni 
yana bir pog‘ona yuksakka ko'tardi. Qani endi o ‘ziga to ‘q odamlar, 
xususan, o ‘rta va quyi bo4glin rahbarlari ana shu nam unaga iqtido 
qilsalari' Zero, insoflilik va m uruw atlilik axloqiy m e’yorlari jamiyat 
yetishtiigan moddiy boyliklami uning a’zolari o‘rtasida shaxsiy tashabbus 
asosida, og'riqsiz, huquqiy holatlarni poymol qilmagan holda qayta 
taqsimlanishiga, jamiyatning yanada farovonlashuviga о ziga xos hissa 
qo‘shadi.

Download 10,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   178   179   180   181   182   183   184   185   ...   209




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish