Aflotun boshida ilohiy jilo,
Ilm g ‘aznasiga и chin podisho.
Lab ochib xudojo'y jonu dilidan,
Minglab shukru sano aytgach tilidan,
, |
Ziyrak quloqlarga yetdi nur-hikmat,
Sirlar g laznasidan gavhar, dur — hikmat.*1
U Iskandarga shohman deb takabburlik qilmaslikni, dunyoga ruju
fcfymaslikni va ilm olishdan to'xtamaslikni maslahat beradi.
Sharq adabiyotida, Navoiy lirikasida ham Aflotun eng dono, aqlli inson
^Bollarida gavdalantiriladi:
Ey hakim, etma jununum aybkim, ko^rgach ani,
To'xtata olmas dimogH ichra Aflotun xirad43.
“Saddi Iskandariy”da u Iskandarga muhosib bo‘lgan donishmandardan
*
■ i sifatida gavdalantiriladi. Dostonda u Kashmir podshosi Mallu sehrgarlarining
taarenti sirini ochish yo‘lini Iskandarga o‘rgatadi va shohning topshirig‘i bilan
■■■mi tekshirish uchun afsonaviy usturlob (teleskob) yasashda Suqrot bilan
B p yuz nafar olimga rahbarlik qiladi.
Suqrot
- yunon faylasufi Sokratning Sharqona nomi. U Attika shahrida
^B ritarosh Sofromks va doya Fenaretta oilasida dunyoga keldi. U juda
B ia s iz qiyofaga ega bo‘lgan. Past bo‘yli, qomi osilgan, kalta bo‘yinli, keng va
^ B g peshonali, yapaloq, tanqaygan bumining teshiklari katta, lablari do‘rdoq
B e c c in g ukki ko‘zlari kishiga zimdan boqishga moyil edi. U doim eski
B a n d a , yalangoyoq yurgan.
45
Г l a e ^ Абдурахмон.
Искандер хирадномаси.
Форсийдан Фирдавсий мукофоти лауреата
■■ш таммедов таржимаси. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1978. Б. 46.
р к н ег* Навоий Наводир уш-шабоб. / МАТ. Тошкент: Фан, 1989. Т.4. Б. 80.
Obyektiv idealizmga asos solgan, ko‘zga ko‘ringan mutafakkir Suqrot
bflod. aw . 469—399)dir. U haykaltarosh bo‘lgan. Keyinchalik falsafa bilan
Ang‘ullangan. Afinada o‘z falsafiy ta’limotini, ayniqsa, axloqiy masalalami
■fzaki ravishda targ‘ib qilgan. Tez orada o‘z atrofida shogirdlar to‘plagan.
■miing ko‘pchiligi 0 ‘sha davrda Afinadagi quldorlik demokratiyasining
jnmoiy-siyosiy tuzumiga qarshi chiqishgan.
Suqrot o‘z davrida hukm surib kelayotgan ko‘p xudolik diniy
bnimotlariga va demokratik tuzumga qarshi chiqqanligi uchun 399-yil Anit
pshliq demokratik hokimlar uning ishini sudga oshirishgan. Suqrot ustidan
■iqarilgan hukmga e’tiroz bildirmay, o‘z o'limini ixtiyoriy ravishda tanlab,
a o r ichib o‘lgan. Sudda Suqrotning og‘zidan chiqqan so‘nggi so‘zlar shunday
■ftgan: “Menga o‘lish uchun, sizga esa yashash uchun bu yemi tark etish fursati
jcsdi. Faqat buning qay biri afzalligi Xudodan o‘zga hech kimga ayon emas”.
Suqrot odatda suhbatlami ko'chalarda, maydonlarda bahs yoki suhbat
**klida olib borardi. U talabalarga og‘zaki saboq bergan. Timey ismli shogirdi:
ustoz, nima sababdan dono fikrlaringizni qog‘ozga tushirmaysiz?” — deb
■ftaganda, Suqrot: “Ey Timey, o‘lik hayvonlaming terisiga ishonching va tirik,
■riiayot fikrlarga ishonchsizliging juda mustahkam ekan”, — deb javob bergan.
Falsafa, Suqrot fikricha, tabiatni kuzatish bilan shug‘ullanmay, balki
Kfaash tarzi masalalari bilan shug‘ullanishi lozim. Suqrot qadimgi yunon
fcbsuflarining tabiat to‘g‘risidagi barcha nazariyalarini befoyda deb bildi.
faing fikricha, tabiatni o‘rganish inson uchun yotdir, uni faqat xudo bilishi
urnVin Inson faqat o‘ziga tegishli narsalami biladi, ya’ni o‘z-o‘zini bilishi
■mrdir. Ular falsafaning predmeti to‘g‘risida fikr yuritgan bo‘lsa, Suqrot esa
■bafaning vazifasi turli axloqiy masalalami tadqiq etishdan iboratdir, deydi.
Mining uchun u naturfalsafaga qarshi chiqib, tabiatni empirik (hissiy)
Iftganishni tanqid qildi, sezgi a’zolarining bilishdagi ahamiyatini qadrlamaydi.
fnrng kishi o‘zini bilishi kerak, degan ta’limoti shogirdi Platonning “Teetet”
p a id a bayon qilingan. Suqrot o'zidan keyin biron-bir yozma manba
pidirmagan. Uning o‘zi va ta’limoti haqida biz Ksenofanning “Esdaliklar”idan
46
47
hamda Platonning “Suqrot haqida” dialoglaridan bilamiz. Bir vaqtlar Suqrot
aofistlar guruhiga a’zo bo‘lgan. Nutqining mantiqiy kuchi, kinoya vositasida o‘z
suhbatdoshlarining chalkash fikrlaridan mohirona foydalanib, o‘ziga rom qila
•lishi bilan katta taassurot qoldirgan.
Suqrotning fikricha,
hayot bu san’at, san’atni sayqallashtirishda
san’atning o‘zini bilish lozim, falsafaning asosiy amaliy masalasidan oldin
imning mohiyati haqidagi masala turishi shart. Bilim, Suqrot fikricha, predmet
haqidagi tushurTchadir. Unga tushunchani aniqlash orqali yetishish mumkin.
Bilim, birinchidan, mazkur tushunchaning o‘xshash tomonlarini yoki
■numiy tomonlarini boshqa tushunchalardan aniqlashni talab etsa, ikkinchidan,
teshunchalar o'rtasidagi farqlami aniqlashni ko‘zda tutadi. Bilimning predmeti,
fcylasuf fikricha, insonning maqsadiga muvofiq keladigan bo‘lishi lozim.
0 ‘zbek adabiyotshunoslari orasida ham Suqrotning hayoti, faoliyati va
iniy merosiga qiziqishlar bo‘lgan. Jumladan,
adabiyotshunos olim
bSharafiddinovning “Sardaftar sahifalari” kitobida bu buyuk yunon faylasufiga
bag‘ishlangan maxsus maqola mavjud. Unda jumladan, buyuk mutafakkiming
iniy qarashlari, u ilgari surgan falsafaning negizi haqidagi mulohazalar bor: “...
prval o‘tgan faylasuflarning ko‘pchiligi o‘z izlanishlarini tabiat hodisalariga
bag‘ishlagan bo‘lsalar, Suqrot birinchi navbatda odamlar hayotining muammolari
baqida, inson tabiatining sifatlari haqida fikr yuritadi. Shu tarzda Suqrot
pylasuflar ichida birinchilardan bo‘lib falsafaga insoniy mazmun olib kiradi.
Suqrot mulohazalarida ko‘proq adolat, go‘zallik, yomonlik, yaxshilik kabi
pssalalar birinchi o‘ringa chiqa boshladi”.
Adabiyotshunos Ozod Sharafiddinovning ushbu maqolasi garchi tarixiy
•nqrot, yunon faylasufi haqida yozilgan bo‘lsa ham, undagi ko‘pgina fazilatlar
biz o‘rganayotgan obrazga - Navoiy ijodidagi Suqrotga mos keladi. Bu ham
Navoiyni yunon faylasuflarini nafaqat o‘zi xohlagan komil inson qiyofasida,
kalki o‘z protatipiga mos holatda aks ettirilganligiga, demakki ulaming tarixiy
РШарафиддинов О. Сардафтар сахифалари. Тошкент: Ёзувчи. 1999. - Б. 193.
■dizlari bilan ham tanish bo‘lganligiga isbot bo‘la oladi. Maqola davomida yana
■oyidagilami o‘qiymiz:
“Suqrot lazzatlami ikki guruhga bo‘ladi - ulaming biri insonni nobud
■padigan, halokatga boshlaydigan, nafsini qondirishga qaratilgan lazzatlardir.
Sharob, lazzat ul-niso (ayollardan lazzatlanish) qimor va hokazolar shular
famlasidandir. Ayni chog‘da, san’at asarlaridan, haykallardan notiqlik san’atidan
Uinadigan lazzat bor. Bulami go‘zallikdan olinadigan lazzat desa bo‘ladi. Bu
hzzat inson rahini yuksaltiradi, unga qanot bag'ishlaydi. Ammo odamlar
ko'pincha go‘zallik san’atiga befarq bo‘lib, butun vujudlari bilan nafs lazzatiga
■ o ‘ng‘iydilar. Nega? Suqrot buning sababini nodonlikda ko‘radi. Keyinroq
atroflicha mulohaza yuritish natijasida Suqrot dunyodagi har qanday yovuzlik,
har qanday yomonlikning ildizi nodonlikda, bilimsizlikda, bexabarlikdadir, degan
xulosaga keladi
”.45
Faylasufning ushbu fikr va xulosalari payg‘ambarimizning ilmga da’vat
dlish haqidagi (“Beshikdan qabrgacha ilm izlang”, “Ilm istash har bir mo‘min va
■ o‘mina uchun farzdir”, “Ilmni Chindan bo‘lsa ham talab qilinglar”) hadislariga
va umuman, bu boradagi islom dinining qarashlariga mos tushganligi uchun ham
Smqrot islom dini qanot yoygan zaminda sevildi, uning ilm-u urfoni hurmatga
sazovor bo‘ldi.
Alisher Navoiy Suqrot obraziga ilk bor “Farhod va Shirin” dostonida
nurojaat etadi. Dostonda Farhod otasi Hoqonning xazinasini ko‘rayotganda
Iskandar yasatgan tilsim ko‘zguga ko‘zi tushadi. Harchand urinmasin shahzoda
bam saroy hakimTari ham uning tilsimini yecha olmaydilar. Shunda shahzoda,
■oqon va vazir Mulkoro yunon zaminiga yurish qiladilar. Navoiy yunon
■ulkining har bir tosh-u g‘ishti hikmatdan guvohlik beradi deb tasvirlaydi:
Do'stlaringiz bilan baham: |