Referat mavzu: O’zbekistonning geologik tuzilishi. Topshirdi: husanov I qabul qildi: usmonova s

3.2.Tekislik hududlari geologik tuzilishi

Tog’ tizmalari ko’tarilgan sari botiqlar cho’ka boshlaydi, botiqlardan cho’kindilar to’planadi.

Botiqlarining o’zida ham yosh tog’lar paydo bo’lib natiajda antiklinal va sinklinallar vujudga kelgan.

Natijada botiqlar ichida uncha baland bo’lmagan tepa va botiqchalar paydo bo’lgan.

Eng katta botiq Toshkent Mirzacho’ldir. Uni shimoliy sharqiy va sharqiy g’arb Tyanshan janub va janubiy g’arbda Turkiston, Morguzar va Nurota tog’lari bilan o’ralgan. Shimoliy g’arb esa Qizilqum yo’li bilan tutashib ketgan.

O’rtacha balandligi 250-300m.

Bu botiq ikki qismga bo’linadi 1) shimoliy-sharq 2) janubiy-g’arbga bo’linadi.

Shimoliy sharqiy qismi: Keles, Chirchiq, Oxangaro daryolari yotqiziqlari olib kelib janubiy-g’arbiy, shimoliy-sharqiy ko’tarilib boradi. (Toshkent, Chirchiq, Olmaliq, Oxangaron, shaharlari va qishloqlari joylashgan).

Janubiy g’arbiy qismi: Molguzar va Turkiston tog’lari tomon ko’tarilib boradi. Sirdaryo bu qismida 2ta terassa hosil qiladi. 3 terassasi ko’milib ketgan bo’lib Mirzacho’lning asosiy qismini tashkil qiladi.

Sangzor, Zominsuv shimoliy g’arbiy qismida konus yoyilmalar hosil qiladi.

Farg’ona botig’i: g’arbdan-sharqqa kengayib boradi, shimoliy-g’arb, shimoliy Turama, Chotqol tog’lari; shimoliy sharqiy va sharq Farg’ona Oloy Turkiston tizmalari, shimoliy-sharq, g’arbiy tor “Xo’jand darvozasi 8-190 km orqali Toshkent Mirzacho’l botig’iga tutashadi. Uning g’arbiy qismini 330 m sharqiy qismini 1000m va undan oshadi.

Tog’lardan So’x, Shohimardon, Isfara, Isfayramsoy, Qoradaryo, Norin, Kosonsoy, o’yib ketadi.

Botiqning markaziy qismida ancha yerni qum tepallari egallab yotibdi balandligi 5-15m dan oshmaydi. Eng katta qum massivi Qoraqolpoq cho’lidir.

Molguzar, Nurota, oqtog’, Qoratog’, Gubdontog’, Cho’kmartog’ orasida Sangzor-Nurota botig’i joylashgan. Balandligi 800 m dan 500m passayadi. Shimoliy g’arbiy balandligipasayib Qizilqum cho’llariga qo’shilib ketadi.

Bu botig’ni hech qanday boshidan oxirigacha kesib o’tmagan. Janubiy sharqiy qismida uncha katta bo’lmagan Sangzor daryosining yuqori oqimi joylashgan. Daryo uning o’rta qismida shimolga burilib ketadi va “Temurlang darvozasi” hosil qiladi. Shimoliy-g’arbiy oqar suvi yo’q.

Sangzor Nurota botig’i janubda Zarafshon botig’i joylashgan. Shimol va shimoliy-sharq, Qoratog’, Oqtog’, Karachatog’, Gubduntog’ ; janub va janubiy g’arb Zarafshon tizmasi (Chaqilkalon, Qoratepa, Ziyoviddin-Zirabuloq tog’lari) bilan o’ralgan.

Botiqning o’rta qismidan Zarafshon daryosi kesib o’tadi. Samarqand shimol yaqinida 2 ga bo’linadi uzinligi 100 km eni 15 km Miyonqola oroli joylashgan. Xatirchiga yaqin birlanib g’arb tomon oqadi. Buxoro shimoliy g’arb katta delta hosil qilib Amudaryoga yetmasdan qumga singib ketadi. Botiqning o’rtacha kengligi 50-60 km. Sharq qismi 10-15 km taraldi. Kattaqo’rg’on shahri 100 km kengayadi (balandligi sharqi 900m g’arb 300m).

O’rta qismi umuman tekislik Samarqand shahri shimolda joylashgan Cho’ponota tepasi (Pg yotqiziqlari) buzib turadi.

Kitob Shahrizabiz: sharq va shimoliy sharq Hisor g’arbiy qismi ochiq (janubiy g’arbiy balandligi 500 m shimoliy sharq 1000 m).

Botiq Qashqadaryo va uning irmoqlari olib kelgan yotqiziqlar bilan to’lgan, bir necha terassalar hosil qiladi.

Surxon Sherobod: shimoliy g’arb va shimoliy Hisor, sharqiy Bobotog’, janubiy Amudaryo oqib o’tadi O’rta qismidan Surxondaryo va Sheroboddaryo kesib o’tadi. Janubi 300, shimoliy sharqi 700 m.

Markaziy qismi tekis botiqning shimoliy sharqiy qismida Kottaqum qum massivi egallab yotibdi. (Ng yotqiziqlari).

Tekislik qismi: Qizilqum cho’lining markazi va g’arb egallab yotadi. O’rta Osiyoning katta cho’lini Sirdaryo va Amudaryo chegaralab turadi.

Janubiy-sharq shimoliy g’arb cho’zilgan bo’lib balandligi 300-600 m gacha pasayadi.

Qum massivlari: Boboqum, Toshquduq, Uchqum, Sandiqmequm eng kattalari hisoblanadi.

Qum relef shakillaridan pushtisimon qum marzalari, taqirlar, barxonlar uchraydi.

Barxonlar Qizilqum g’arb qismi Amudaryoning o’ng qirg’oqlarida tarqalgan bo’lib balandligi 10m gacha..

Hamma to’g’lardan hosil bo’lgan kuchli nurash jarayoni mavjud. Bu tog’lar oralig’ida Oyoqog’itma, Qoraxotin, Mingbuloq va boshqalar joylashgan.

Mingbuloq- 18 m, uzinligi 40 m, kengligi 10-15 km, atrofidagi balandlik 100 m yetadi. (olimlar fikricha: yer yoriqlarida hosil bo’lgan.)

Insonning atrof muhitga bo’lgan ta’sirining kuchayishi munosabati bilan ekologiyani o’rganish katta ahamiyatga ega bo’lib bormoqda.

Tabiiy resurslardan foydalanish landshaftlar va ularning inson faoliyati natijasida sifatli o’zgarishi bilan bog’liq.

Ob - havo, joy relyefi tuproq va o’simlik qoplamasi, geologiya, gidrografiya va boshqa fizik - geografik faktorlar mamlakatning turli tabiiy-iqtisodiy hududlarini tavsiflaydi.

Ob - havo qishloq xo’jalik ekinlarning ustirish imkoniyatlari va shart - sharoitlarini aniqlab beradi.

Joy relyefi tuproq hosil bo’lish jarayonining rivojlanishga ta’sir qiladi.

Tuproq - yerning ustki unumdor qatlami. Tuproqni o’rganish va ularni hududiy joylashtirishni o’rganish uchun tuproqni tekshirish o’tkaziladi, uning natijalari yer tuzishni o’rganish uchun kerak bo’ladi.

Yer haqidagi geologik ma’lumotlar grunt suvlarining sathi, gumus gorizontining miqdori va x.k. larni o’z ichiga oladi.

Qizilqumda qadimgi suvsiz daryo o’zanlari uchraydi. Bularning eng kattasi Jonadaryo(Sirdaryoning o’zani 180 yil ilgari oqqan). Qizil O’rda shahri yaqinidan boshlanib janubiy-g’arbga oqib orolga quyilgan.

Qizilqumning janubiy qismida Sirdaryoning o’zani Daryosoy o’zani mavjud. Quljiqtog’ning janubiy qismida joylashgan va sharqdan-g’arbga cho’zilib Oyoqog’itma chuqirligidan boshlanib Jengeldi va Kal’a otada tugaydi.

Zarafshoning shimoliy qismida qadimgi o’zani Mohondaryo joylashgan bo’lib, shimoliy-g’arbga oqqan.

O’zbekistonning Janubiy- sharqida: soz tuproqli suvsiz cho’llar joylashgan, eng kattasi Qarshi cho’li (Qashqadaryo etagida), Zarafshon vodiysi , Kornob va Malik cho’llari; Qoratepa g’arb qismida Jom cho’li. Ularning balandligi 350 m janubiy –g’arbi 170 m sho’rxok va taqirlar keng tarqalgan.

Amudaryo etaklarida Amudaryo del’tasi joylashgan. Balandligi: Tuyamuyinda 125 m, Orol yaqinida 53 m.

Hozirgi delta: 19600 km² qadimgi delta bilan birga 44.220 km² ni tashkil etadi.

Ustyurt. Kaspiy va orol orasida joylashgan. Balandligi 200 m. Uning yuzasi Sarmat dengizining gorizontal yotqiziqlari bilan qoplangan. Sharqiy va janubiy qismlari Chinklar kesib tushgan. Balandligi 180-200 m.

Eng katta botiqlari: Javrinquduq, Borsakelmas, Asakaovdon. Balandligi 27-28 m sho’rxok va qum bilan qoplangan.

Xulosa

.

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, O’zbekiston tog’larining hozirgi rel’efi Neogen va to’rtlamchi davrda vujudga kelgan. Tog’lar asosan denudasiya, tekisliklar esa akkumlyassiya jarayonlari natijasida hozirgi holatga kelgan o’lkalardir. Binobarin, O’zbekiston tabiatini hozirgi holatining shakllanishi to’rtlamchii davr mobaynida ro’y bergan.

O’zbekiston hududidagi to’rtlamchi davr yotqiziqlari Yu.A. Skvortsov va G’.A.Mavlonovlar tomonidan strategrafik bo’linish sxemasiga ko’ra 4 kompleksga Nanay ,Toshkent, Mirzacho’l, Sirdaryo ajratilgan. O’rta Osiyoda to’rtlamchi davrning bu komplekslarga kirmagan, bo’limlarga ajratilmagan yotqiziqlari ham alohida ko’rsatiladi. Bular qumlar va ko’l – kimyoviy yotqiziqlardir..

To’rtlamchi davr yotqiziqlari kelib chiqishiga ko’ra kontinental, allyuvial-prolyuvial, prolyuvial va dellyuvial bo’lib, litologik tuzilishi va qatlamining qalinligi bir xil emasligi bilan ajralib turadi. Alyuvial yotqiziqlar asosan yirik daryo vodiylarida keng tarqalgan bo’lib, konglomeratlar, shag’allar va qumlardan iborat, usti uncha qalin bo’lmagan lessimon gil jinslar bilan qoplangan. Alyuvial – prolyuvial yotqiziqlar tog’lar va tog’ oldi tekisliklaridagi daryo va soy yoyilmalarida tarqalgan va konglomeratlar, shag’allar va lessimon jinslardan tarkib topgan. Prolyuvial yotqiziqlar vaqtincha oqar suvlar olib kelgan mayda shag’allar va lessimon jinslardan iborat bo’lib, tog’ etaklarida keng tarqalgan. Delyuvial yotqiziqlar asosan lessimon jinslar bo’lib toglar yon bag’irlarida tarqalgan.

O’zbekiston hududining hamma qismida yangi tektonik harakatlar faol davom etayotganligi natijasida kuchli zilzilalar bolib turadi.