Abdulla Qahhor

1939-yil
 TO‘Y
Nahot kishi shunday xushchaqchaq olamdan ketsa.
Lermontov
Mo‘ljal  to‘y  emas,  «to‘rtta  odamning  oldiga  bir  tovoq
osh qo‘yib, elga ma’lum qilib qo‘yish» edi. Mahalla choyxona-
sining  mudiri  Sobirjon  bundan  xabardor  ekan,  kuyov  bilan
kelinning qattiq qarshiligiga qaramay, ishni katta qilib yubordi.
Mana  endi,  ko‘rib  turibsiz,  hovliga  odam  sig‘maydi.  Tikuv-
chilar artelining havaskor sozandalari to‘garagi butun jamoasi
bilan kelgan. Mahalla hay’atining raisi Turg‘unoy «Jazoyir»da
yo‘rg‘alab  yuribdi...
Kuyovning qayerda ekanini hech kim bilmaydi. Kelin uyga
qamalib  olgan  –  na  yolvorganga  ko‘nadi,  na  aldaganga  –

---

187
chiqmaydi va Sobirjonni qarg‘aydi. Boyadan beri «Voy, shar-
manda!  Voy,  sharmanda!»  deb  u  yoqdan-bu  yoqqa  yugurib
yurgan  bir  kampir  Sobirjonni  chetga  tortib:
– Shu ish sendan lozim emas edi! Xayr, qilg‘ilikni qilding,
endi  ikkovini  ko‘pchilik  o‘rtasiga  olib  chiqaman  deganing
nimasi,  hammaga  kalaka  bo‘lsinmi?  –  dedi.
Sobirjon,  o‘zi  tajang  bo‘lib  turgan  edi,  achchig‘i  keldi:
–  Bezgak  pashshaga  o‘xshab  g‘ing‘illay  bermang!  –  de-
di,  –  bu  yerga  kelganlar  kelin  bilan  kuyovni  kalaka  qilgani
keliptimi?  Kalaka  qilgani  kelgan  odamlar  shuncha  to‘yona
bilan  keladimi?
–  Axir,  ayb  bo‘ladi,  bolam!  Ikkovi  qaysi  yuzi  bilan  bu
yerga  chiqib  o‘tiradi!
–  Nimasi  uyat?  Bundan  chiqdiki,  «uyat»  bo‘ladi  deb
kuyovni  siz  qochirgan  ekansiz-da?  Hali  kelin  ham  sizning
gapingizga  kirib  uydan  chiqmay  o‘tiriptimi?  Kiring    hozir,
kelinni  olib  chiqing!
–  Jon  bolam,  o‘rgilay...  ikkovini  xijolatga  qo‘yma!
–  Kiring  deyman!..  Kirmaysizmi?  Hozir  to‘yni  majlisga
aylantirib,  masalangizni  qo‘yaman!
– Mening nima masalam bor ekan?
– Ruhoniylik qilib to‘yni buzayotipti, tartibga chaqirilsin,
deyman.
– Shu ruhoniylikka kirar emishmi? Aytsang ayta ber, bari-
bir  hech  kim  ishonmaydi.  Ro‘zaga  qarshi  tushuntirib  yur-
ganimni  hamma  biladi.  Erkaklarga  ham  tushuntirganman...
–  Bo‘lmasa...  bo‘lmasa,  o‘ziga  er  chiqmaganiga  kuyib,
birovning  to‘yini  buzmoqchi,  deyman.  Aytolmaymanmi?
Yo‘q,  deng!  Yo‘q,  deng!
–  Jinni  bo‘lma,  bola!
– O‘rtoqlar! – dedi Sobirjon. Hamma jim bo‘ldi. Kampir
qo‘rqqanidan  yugurganicha  kelinni  olib  chiqqani  ketdi.  –
O‘rtoqlar! Hozir mahallamizning faol ashulachilaridan o‘rtoq
Shukurjonov «Keldi ayyomi bahor» degan ashulani aytib bersin
degan  ko‘ndalang  taklif  tushdi.  Qarshilar  yo‘qmi?  Demak,
betaraf  ham  yo‘q...  O‘rtoq  Shukurjonov,  marhamat  qiling!
«Keldi  ayyomi  bahor»  pirovard  bo‘lgandan  keyin  kampir
kelinni boshlab chiqdi. Kelin kattakon doka ro‘molga burkan-

---

188
gan,  sekin,  kishi  bilmas,  devorning  tagidan  borib,  ayollar
to‘piga  o‘tirdi.  Boyagi  kampir  hayal  o‘tmay  kuyovni  ham
topib  keldi.  Kuyov  qattiq  qarsaklar  ostida  borib  kelinning
yoniga  o‘tirdi.
Ikkalovi o‘tiribdi. Kelin – Xadicha xola ro‘molini qansha-
rigacha  tushirgan,  borgan  sari  yerga  qapishib  ketayotibdi.
Kuyov  –  Qurbon  ota  cho‘kka  tushgan,  ikki  qo‘li  tizzasida,
xuddi  surat  oldirayotganday  hech  qimirlamaydi,  har  zamon
kelinni  tirsagi  bilan  turtib  sekin  «qomatingni  ko‘tarib  o‘tir»,
deb  qo‘yadi.
–  O‘rtoqlar!  –  dedi  Sobirjon,  –  ijozat  berasiz,  o‘rtoq
Qurbon  ota  bilan  Xadicha  xolaning  turmush  qurishlariga
bag‘ishlangan  bu  kungi  to‘yimizni  yana  bir  marta  ochiq  deb
e’lon  qilishga!  To‘yni  ochiq  deb  e’lon  qilish  bilan  birgalikda
shuni  aytmoqchi  bo‘lamanki,  o‘rtoqlar,  Qurbon  ota  kim  va
qanday  edi?  Bu  to‘g‘rida  o‘zlari  tarjimayi  hollarini  aytganda
gapirib berarlar.  Lekin, o‘rtoqlar,  men ham  qisqacha to‘xtab
o‘tmasam...  tars  yorilib  ketaman!
Qurbon  otaning  hayoti  notiq  qonib  so‘zlagunday  voqea-
larga  boy  ham  emas.  Uning  yigitlik  hayotining  yakuni  shuki,
«bu dunyo bo‘lmadi, endi oxiratdan ham quruq qolmay» deb,
o‘zini o‘zi Saidahmadxon degan eshonga nazr qilgan. Bu eshon
birov  bilan  so‘zlashganda  o‘zini  xuddi  kimga  qaysi  jannatdan
o‘rin berish to‘g‘risida xudo bilan so‘zlashib kelganday tutardi.
Shuning  uchun bir yili uzoq safarga otlanib, «yur» degan edi.
Qurbon ota «qayerga, nima uchun» deb so‘rab ham o‘tirmay,
oldiga  tushdi.  Bir  yurtga  borishdi.  Bu  yurt  Afg‘oniston  bo‘lib
chiqdi.  Qurbon  ota  yana  necha  yillar  eshonning  xizmatida
bo‘lib,  bevaqt  kuchdan  qoldi.  Bu  yerda  kechirgan  hayotining
yakuni  shu  bo‘ldiki,  «payg‘ambarimiz  oltmish  uch  yoshlarida
yer  ostiga  kirganlar,  men  nima  qilib  yuribman»,  degan  fikrga
kelib,  piriga  maslahat  soldi.  Pir  «bu  o‘yni  xudo  ko‘nglingizga
solipti», dedi, chunki uning uchun endi Qurbon ota yer ostiga
kiradimi,  yer  ustida  yuradimi  –  baribir  edi.  Qurbon  ota  hali
oltmish uchga kirmagan bo‘lsa ham «ikki-uch yil nari-yu beri»
deb yer ostiga kira qoldi, orada bir necha oy o‘tgandan keyin
qarasa  ikkala  oyog‘i  shol  bo‘lmoqchi!  Qurbon  ota  buni
yaqinlashib  kelayotgan  qazo  alomati  deb  o‘yladi-da,  tug‘ilib
o‘sgan  yerlarini,  qavm-u  qarindosh  va  tanish-bilishlarini

---

189
sog‘indi,  «bir  siqim  tuprog‘im  begona  yurtda  qolib  ketmasa
ekan»,  degan  o‘yga  bordi.  Bu  o‘yini  piriga  aytgan  edi,  piri
yana  «bu  o‘yni  xudo  ko‘nglingizga  solipti»,  dedi.
Qurbon  ota  qolgan  umrini  o‘z  yurtining  yeri  ostida  o‘t-
kazishni  niyat  qilib,  o‘lar  holatda  keldi.  Qavm-qarindoshlari
uning  tirik  ekaniga  suyunishdi,  niyatini  eshitib  toza  kulishdi.
O‘sha  zamonda  o‘lib  ketgan  xolavachchasining  o‘gay  o‘g‘li
shifokor bo‘lgan ekan, uni  urishib-urishib kasalxonaga joylab
qo‘ydi.  Kasalxonada  yaqin  ikki  oy  yotib  oyoqlari  tuzaldi,
o‘zi juda tetiklandi. Kasalxonadan chiqqanidan so‘ng shifokor
bir  kuni  mahallada  o‘zi  tashkil  etgan  ateistlar  to‘garagining
mashg‘ulotiga  olib  bordi  va  ma’ruza  o‘qib,  «Mana  sizlarga
jonli misol», deb ko‘rsatdi, keyin bolalar bog‘chasiga qarashli
boqqa  bog‘bon  qilib  qo‘ydi.
Xadicha  xola  bilan  uning  orasidagi  oqibati  to‘yga  borib
yetgan  munosabat  bir  hazildan  boshlandi.  Xadicha  xola  ham
shu bog‘chada ishlar edi. O‘tgan  yili  bahorda nimadandir  gap
chiqib,  «siz  tayyor  oshga  bakovul  bo‘ldingiz,  bu  turmushga
biz  osonlikcha  erishganimiz  yo‘q»,  degan  mazmunda  hazil
qildi.  Shu  gapni  boshqa  odam  aytsa,  albatta,  Qurbon  otaga
qattiqroq tegar edi, ko‘ngli tortib yurgan odami aytgani uchun
xafa  bo‘lmadi,  ammo  hazilga  hazil  tarzida...  sho‘xlik  qildi.
Qurbon  ota,  ayniqsa  Xadicha  xola,  Sobirjon  mana  shu
to‘g‘rilarda  ham  gapirar  deb  xavotirda  edi,  xayriyat,  so‘zini
tamomlaydiganga  o‘xshab  qoldi.
–  Mana  shunday,  o‘rtoqlar!  –  dedi.  –  Burun  zamonda
bularga o‘xshagan  qarilar emas, hatto  yoshlar ham  har doim
o‘lim  kutib,  kechalari  kalima  o‘girib  yotar  edi,  ya’ni  ayt-
moqchi bo‘lamanki, yashashdan ko‘ra ko‘proq o‘lish to‘g‘risida
o‘ylar  edi.  Bugungi  kunda  ko‘ramizki,  o‘rtoqlar,  oltmish
sakkizga  kirgan  Qurbon  ota  turmush  qurmoqda.  Kishi  qay
vaqtda turmush quradi? Shu vaqtda turmush quradi, qachonki,
u  o‘rtoq...  bu  to‘g‘rida  Qurbon  otaning  o‘zlari  ma’lumot
berib  o‘tadilar.
Qurbon ota ko‘kragidan bir narsa uzilib qorniga tushganday
bo‘ldi, o‘zi uzun bo‘ynini yana ham cho‘zdi, bir-ikki yutindi,
ko‘zlarini  pirpiratib,  atrofiga  qaradi.  Hamma  kutar  edi.
–  Sobirjon,  o‘g‘lim,  –  dedi  sekin  o‘rnidan  turar  ekan,–
sizlar  so‘ranglar,  men  javob  beray.  O‘zim  gapirolmayman,

---

190
o‘rganmaganman... Men, endi, gapirsam o‘sha boylar, eshonlar
to‘g‘risida gapirsam bo‘ladi, boylarning, eshonlarning yomonligini
aytib,  tushuntirsam  bo‘ladi...  Kecha  Turg‘unoy  «hali  ham
kambag‘allar  boylarga  uy  solib  o‘ziga  kafan  puli  ishlaydigan
yurtlar  bor»,  dedilar.  O‘sha  kambag‘allar  tushunmagan
kambag‘allar,  o‘shalarga  ham  tushuntirish  kerak.  Otamizga
ming-ming  rahmatki,  o‘zi  azob  chekib,  bizlarni  azobdan
qutqazdi. Davr-darmonimiz yashasin! Hammalaring yashanglar...
Sobirjon,  murodi  hosil  bo‘lib,  qattiq  olqishlar  ostida  kuyov
bilan  kelinga  bir  qadahdan  vino  tutdi.  Qadahni  ikkovi  ham
dadil  oldi,  baravar  ko‘tardi  va  ikkovi  ham,  uning  taxir  ekanini
endi bilganday, aftini burishtirib, bir-biriga qaradi. Наг mahallada
bitta-ikkita  «qo‘tir  echki»  bo‘ladi-ku,  bu  yerda  ham  bittasi
o‘tirgan  ekan.  U  hammasiga  ham  chidab  o‘tirgan  ekan-u,
ikkovining vino ichganiga toqat qilolmadi, etagini qoqib o‘rnidan
turdi,  burilib  ketayotib  bir  narsa  deganday  bo‘ldi  –  gapirdimi,
ichi quldiradimi – bilib bo‘lmadi. Sobirjon o‘yin-kulgini boshlab
yubordi. Kuyov ham, kelin ham endi undan xafa emas edi.