|
Авлонийнинг асарларида инсонийлик, ахлоқ, таълим-тарбия масалаларининг ифодаланиши
Абдулла Авлоний илмнинг жамият тараққиётидаги ролини яхши тушунади. Шунинг учун ҳам у, ёшларни илм сирларини билишга, ҳодисалар моҳиятини ечишга, китоб мутолаа қилишга чақиради. Унинг фикрича, илм агар жамият манфаатига хизмат қилмаса, халқ фаровонлиги йўлида қўлланмаса, у ўликдир. Авлоний ўз илмини амалда қўллай оладиган кишиларга юксак баҳо беради, уларни доно инсонлар, деб атайди.
Абдулла Авлоний ўтмиш мутафаккирлари каби ёшларни фойдали касб- ҳунар эгаллашга чақиради. Адиб бойлик кетидан қувувчиларни, уларнинг одамгарчиликка тўғри келмайдиган ишлар билан шуғулланаётганини кўриб, улардан нафратланади. Авлоний ёшларни бойликка ружу қўймасликка ундайди. Бойликни ўткинчи булутга ўхшатади.
Авлоний меҳнатсиз кун кечиришни барча ёмон сифатларнинг ибтидоси, деб ҳисоблайди. Шунинг учун ҳам у, меҳнатни улуғлайди, меҳнат кишининг энг гўзал фазилатидир, дейди. Бу жиҳатдан унинг “Ақлли боғбон” ҳикояси характерлидир.
Ҳикояда айтилишича: “Бир боғбоннинг уч ўғли бўлиб, улар дангаса ва ишёқмас бўлганлар. Одатда уларга мерос қоладиган танга, тилло йўқ. Ота умри тугаётганини сезиб, фарзандлари тақдиридан ташвишга тушади. Ўйлаб-ўйлаб шундай йўл тутади. Ҳар учала ўғлини ёнига чорлайди. Кўзим очиқ экан сизларга васиятимни айтиб кетай. Меҳнату машаққат ила бир кўза олтин йиққанман. Уни мана шу боққа, токларнинг бирини тагига кўмганман. У — сизларники. Бироқ бу ишга кўп йил бўлди. Уни ўзларингиз излаб топинглар ва ўзаро бўлишиб олинглар, дейди. Бир кўза тилла дарагини эшитган уч ишёқмас уни излашга тушиб кетади. Боғнинг ҳамма ерини ковлаб чиқишади. Сирли кўза чиқмайди. Яна эринмай ковлашга тушадилар. Кутилган натижа ҳамон йўқ. Шу тахлит боғ ичи бир неча қайта ағдар -тўнтар қилинади. Ерлар қазилавериб
тупроғи упага айланиб кетади ҳамки, олтинли кўза топилмайди. Бу орада узумзордаги токларнинг энг чуқур илдизларигача очиб кўрилади. Боғда ўша йили чунонам ҳосил бўладики, ундан бир неча кўзани тўлдиргулик олтин оладилар. Уч дангаса ўғиллар ота гапларининг маъносини, олтин - меҳнатда эканини тушуниб етадилар”4.
Адиб ушбу ҳикоячаси билан меҳнатни улуғлайди, ўқувчи қалбида меҳнатга муҳаббат уйғотади. Киши бахт ва саодатга фақат меҳнат орқалигина эришишини уқтиради.
Авлоний ўз асарида сабр -тоқат, сабот ва матонат масалаларига тўхтаб, “Ҳар бир ишда сабр ила ҳаракат қилмоқ лозимдур. Сабр инсонлар учун буюк бир фазилатдир, мақсадга етиш йўлидир. Нафсини сабр ила ром қилган киши ҳар ишда ошиқмай, оҳиста ҳаракат қилур. Нафсини ҳалокатдан, ғурурдан сақлар. Сабр шундай бир кучли нарсадурки, шаҳватни иффатга, ғазабни шижоатга, шиддатни илмга, катталикни тавозуъга, ёмонликни яхшиликка айлантурмоққа қуввати етар... Сабр шодлиғнинг калитидур...” .
Авлоний интизомни инсон характерини тарбияловчи, мукаммалаштирувчи манба, деб билади ҳамда унга доим риоя қилиш кераклигини таъкидлайди: “Интизом қиладурган ибодатларимизни, ишларимизни ҳар бирини ўз вақтида тартиби ила қилмоқни айтилур. Агар ер юзида интизом бўлмаса эди, инсонлар бир дақиқа ҳам яшай олмас эдилар. Ҳар бир миллатнинг тараққийси ва толийси ишларини вақтида, низомдан чиқмай тартибла юритилмоғига боғлиқдур...Чунки тартиб ва интизомга риоя қилмаган кишиларнинг ишлари ҳамма вақт нотамом, ўзлари паришон бўлурлар. Аммо ишларини тартиб узра юритган кишиларнинг ишлари ерида, ўзлари тинч ва роҳатда умр ўтказурлар .
Ватан туйғуси энг инсоний ва мўтаъбар туйғулардан бири. Ватанни шунчаки севиш мумкин эмас, унинг дарди билан фахрланмоқ керак. Авлоний Ватан ва унинг олдидаги бурчни шундай тушунади:
“Ҳар бир кишининг туғилиб ўсган шаҳар ва мамлакатини шул кишининг ватани дейилур. Ҳар ким туғилган, ўсган ерини жонидан ортиқ суяр. Ҳатто бу ватан ҳисси - туйғуси ҳайвонларда ҳам бор. Агар бир ҳайвон ўз ватанидан - юртидан айрилса, ўз еридаги каби роҳатда яшамас.
Биз туркистонликлар ўз ватанимизни жонимиздан ортиқ суйдиғимиз каби, араблар Арабистонларини, қумлик, иссиқ чўлларини, эсқумулар шимол тарафларини, энг совуқ ва музлик ерларини бошқа ерлардан зиёд суядурлар. Агар суймасалар эди, ҳавоси яхши, тириклик осон ерларга ўз ватанларини ташлаб ҳижрат қилур эди”5,-дейди Авлоний.
Авлоний идрок деб очиқ фикрни, хуштабиат, зийрак бўлмоқни тушунади. У идрокни маърифатпарварлик билан боғлаб, “ёшликдан бошлаб зехн ва идрокимизни қувватлантурмоқ учун азиз умримизни ўйин-кулгу, сафсата, малол каби беҳуда сўзлар ила ўткармай, ҳар хил китоб, газета ва журналларни ўқуб, фикримизни очмоқ, зеҳнимизни қувватландурмоқ лозимдур”3.
Авлонийнинг фикрича, ахлоқ - бу хулқлар мажмуидир. Хулқ эса, кишида ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Уларнинг шаклланиши учун маълум бир шароит, тарбия керак. Кишилар туғилишда ёмон бўлиб туғилмайдилар, уларни муайян шароит ёмон қилади.
Авлоний яхшиликни улуғ фазилат ҳисоблайди, инсонларни бир - бирларига яхшилик қилишга даъват этади. У дейди:
Яхшилик қилсанг, бўлур жонинг омон,
Яхшиликдан ҳеч киши қилмас зиён.
Яхши сўз бирлан илон индан чиқар,
Ёмон сузга, пичоқ қиндан чиқар.
Шундай қилиб, Авлонийнинг педагогик қарашлари ҳозирги кунда ҳам янги инсонни камол топтириш йўлида, кишиларни чинакам туйғулар, умуминсоний эзгу-ғоялар руҳида, виждонийлик руҳида тарбиялаш борасида қимматли тарихий материал сифатида эътиборни ўзига жалб қилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
