Абдулла қАҲҲОР

— «Уйқу истаги» қайси Чеховники?— деди Ҳамида.
— Ҳеч шубҳасиз, бу Чеховники. Бу нарса биринчи 
марта «Современник» журналида босилган.
Шундан кейин ўртоқ Боқижон Бақоев узундан-узоқ 
сўзлаб кетди. Унинг нима тўғрида сўзлаётганини Ҳами- 
да билмас эди. Детирдинг деган аллақандай машҳур 
танқидчи Шеллинг деган ёзувчига «сен дастёрга зор 
бўлгунча ўглинг дастёр бўлади» деб хат ёзган; Маркс 
Добролюбовни 
Меринг билан бир қаторга 
қўйган; 
Стендинг деган аллақандай бир драматург ўлар чогида 
Демпинг деган бир танқидчига: «Агар бутун жонивор- 
ларни худо яратган бўлса, мен унинг завқига қойил 
эмасман, эчкиэмар ҳам жонивор бўлдими?» деган... Ҳа- 
миданинг 
боши оғирлашиб кетди, икки марта секин, 
оғзини очмасдан эснади.
Ҳамида мезбонлар билан хайрлашиб кўчага чиққан- 
да қоронғи тушган эди, «Уйқу истаги» тўгрисида почча- 
сидан ҳеч 
қандай фикр ололмади. Унинг сўзларидан 
нима олгани ҳақида ўзига ҳисоб берар экан, гувиллаб 
турган бошида шундан бошқа ҳеч нарса йўқ эди: прак- 
тикум, минимум, максимум; Детирдинг, Стендинг, Шел- 
линг, Меринг, Демпннг...
1937
МУНОФИҚ
Оқибат Низомиддиновга ҳам сўз берилди. У катта- 
кон, кетмон нусха шапкасини стулга қўйиб, бир қучоқ 
материал билан минбарга чиқди, энлик камарини тортиб 
боғлаб, «мана энди сўзлаш пайти келди» дегандай маж- 
лис аҳлига бир назар ташлади-ю сўз бошлади:
— Уртоқлар! Троцкийчи-бухаринчи бандитлар, бур- 
жуа миллагчилари...
Кетди. Икки кундан бери қаттиқ танқид қилинаёт- 
ган Нурматов, ҳовучини қулоғига қўйиб, жуда диққат 
билан қулоқ солар ва кўп маъноли, пухта гаплар бўла-
3 0 9
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ётганига ишора қилиб, бош қимирлатар эди. Маҳаллий 
ва марказий газеталардан олинган кўчирмалар билан 
безатилган нутқнинг ўн минутлик давомида раис маж- 
лис аҳлини икки марта тартибга чақирди. Кимдир «так- 
рор бўлмасин!» деб қичқирди. Шундан сўнг раис Низо- 
миддиновга танбеҳ қилди:
— Гапирилган гапларни қайтарманг-да, ҳатто ўзин- 
гиз айтган гапларни такрорлаётирсиз! Конкрет факт- 
ларга ўтинг.
— Утаман, албатта ўтаман конкрст 
фактларга,—
деди 
Низомиддинов 
материалларни тез-тез 
варақ- 
лаб.— Сабр 
қилинг-да, 
гўшт 
суяксиз 
бўлмайди...
Шундан кўнгилсиз аҳволлар тўғрисида сигналлар бўл- 
ганмиди? Бўлган эди. Бу ерда ўртоқ Эргашовнинг ҳуш- 
ёрлигига тан бериш керак. У менга қандай гаплар 
гапирган эди! Газетага мақола ёзди — босилмади. Узи.м 
шоҳидман.
Эргашов — мажлис раиси лабини бурди ва бош чай- 
қаб:
— Мен ҳеч қандай мақола ёзган эмасман, сизга ҳеч 
нарса деганим ҳам йўқ,— деди.
— Дегансиз, ўртоқ Эргашов. камтаринлик қилманг. 
Сизга бошқа ода.млар тўсқинлик қилди, бўлмаса бун- 
дай зиёнчилар, хушомадгўйларни уриб патини тўзитиб 
юборар эдингиз! Айтдингиз, айтдингиз, нега тонасиз? 
Мен сизга айб тақаётганим йўқ-ку! Хўп, майли, эҳти- 
мол, 
айтмагандирсиз. Майли, майли, хўп деднм-ку!.. 
Уртоқ Бузруков ўғлининг отини Маркс қўйганда бу ўр- 
тоқ кулган! Кулгансиз.
— Низомиддинов,— деди 
раис 
ўрнидан 
туриб.— 
Сиз одамларнинг вақтини олаётирсиз, ахир. Бўладиган 
гапни гапиринг!
— Уртоқ Нурматов, гувоҳлар 
бор! Бир 
мушгум- 
зўрдан эчки сотиб олганингиз ҳам факт! Боласи 
би- 
лан!..
Низомиддинов 
фавқулодда бир сирни очиб ташла- 
гандай оғзини артиб, йўталиб қўйди, сўнгра ўз хатолари 
ва қилган ишлари тўғрисида сўзлаб кегди. У фош қил- 
ган, у гапирган, у масала қўйган, у сигнал берган, у 
етарли даражада жиддий эътибор қилмаган...
— Уз қилмишингиздан гапиринг!
— Ахир шошманг, айтгунча қўясизми, йўқми?.. Эн- 
ди, ўртоқлар хушомадгўйлик тўғрисида. Биздаги баъзи 
шахсларнинг хушомадгўйлик феъл-атворларини кўриб 
мен хижолат бўламан, уяламан...
310
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Залдан товуш:
— Кимлар?
— Кимлар экани маълум... Улар учун мен уяламан, 
ўртоқлар.
— Сизда ҳар қанча уят бўлса, ўз қилмишларингиз- 
дан ортманди! Уз қилмишларингиздан уялинг!
Залда кулги. Низомиддинов бир тўхтаб яна давом 
этади.
— Майли, танқид қилинглар. Мен танқид қилган ки- 
шини ўз оғайним ҳисоблайман, қўлини қаттиқ қисиб, 
раҳматлар айтаман...
Эшик ёнида ўтирган қоровул чол ўрнидан туриб қў- 
лини кўтарди.
— Эргашов, ука, менннг бир саволим бор шу одам- 
га... Айта берайми? Айта берсам шуки, бу ўртоқ 2б-чис- 
лода, қайси ой экани эсимда йўқ, қовунга пиёз қўшиб 
еганлар азбаройи ўртоқ Нурматовни кулдириш учун... 
2б-числода. Айвондаги устунга ёзиб қўйганман...
Ҳамма бир лаҳза тек қолиб, бирдан қаттиқ кулги кў- 
тарилди. Чол «бу нарса хушомадгўйликка кирмас экан 
шекилли», деб қаттиқ хижолат тортди ва дарров ўрнига 
ўтирди. Раис қўнғироқ чалиб ғовурни босди, сўнгра 
Низомиддиновга қаради, Низомиддиновнинг кўзига чи- 
роқлар хира, одамлар кўланкадай кўринар эди.
— Бу мутлақо нотўғри, ўртоқлар! 
Аскиябозликни 
маҳаллангизга бориб қилинг, ота!— деди.
Чол ўтирган ерида товуш чиқарди:
—■ Уртоқ Нурматовнинг ўзлари айтсинлар!
Нурматов, қизариб, маъносиз илжайди ва чолнинг 
сўзини тасдиқлаб бош ирғатди.
— Майли,— деди Низомиддинов пешонасини уқа- 
лаб,— ўртоқ Нурматов 
ҳам туҳмат 
қилсинлар... Ҳар 
бир ақли бор одам қовунга пиёз қўшиб ейиш нотўғри 
эканини билса керак... Узи тўғрисида нима учун гапир- 
майди бу чол? 8-Март кечаси бўшаган лимонад шиша- 
ларини уйига олиб кетган...
Низомиддиновнинг ч}'лдираб қолганини кўриб чол 
яна ўрнидан турди.
— Эргашов, ука, мен бир оғиз... шиша тўғрисида... 
йўқ, йўқ, бўлак гап айтмоқчиман. Шишаларни олиб кет- 
ганим рост. Месткомдан сўраганман, майли деган... Бу 
ўртоқ ғалати экан ўзи: Нурматовга ҳам яхши кўрингуси 
келади, унга қаршн одамларга ҳам... Шу чакки! Бир 
одамнннг бири ўн саккиз яшар, бири қирқ яшар нккита 
хотнии бор экан: ёш хотиннинг олднга борганнда соч-
311
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

соқолидаги оқ тукларни юлар экан, қари хотиннинг ол- 
дига борганида қора тукларни... 
Шундай қилиб 
бу 
одам моховдек бўлиб юрар экан. Шуни айтиб, бу ўртоқ- 
қа айтмоқчиманки...
Қийқириқ, кулги, чапак бўлиб кетди. Низомиддинов 
қўлини пахса қилиб, ғазаб билан алланарсалар деди, 
аммо ҳеч ким эшитмади. Ғовур босилгапдан ксйнн чол 
давом этди:
— Уртоқ Нурматов яхши бўлса яхшилигини айтинг, 
ёмон бўлса ёмонлигини айтинг. Билмасангнз 
қўйинг, 
билганлар гапнрсин...
— Менимча, 
савол равшан, изоқга эҳтиёж йўқ,— 
деди раис 
Низомиддиновга 
қараб,— қани, нима дей- 
сиз?
— Нимани? Нурматовни сизлар қанча билсаларинг, 
мен ҳам шунча биламан-да.
— Миллатчилик кирдикорлари тўғрисида нима дей- 
сиз?
— Миллатчилик кирдикорлари, дейман-да!
Залда кулги. Қимдир сўради:
— Шу одам бизнинг одамми?
— Албатта, бизнинг одам.
— Нурматов-а?
— Шошманг, ахир 
«аммо»сини айтганим 
йўқ-ку! 
Аммо душман ичига кириб кетган бизнинг одам.
Раис сўради:
— Нурматов душман ичига кириб кетганми? Бундай 
бўлса...
— Шошманг, ахир, 
«аммо»сини айтганим 
йўқ-ку. 
Душман ичига кириб кетган бўлса ҳам бу тариқики, ёв- 
нинг тошида бўлма, ичида бўл...
— Демак, бизнинг одам?— деди залдан кимдир.
Низомиддинов эсанкираб қолди, икки-уч марга оғиз
ростлаб, ҳеч нарса 
деёлмади, анча 
ўйланиб туриб, 
охири деди:
— Ахир биттасига кўнинглар-да, нима бу!
— Йўқ, бнз учинчисига кўнамиз, «Мен лаганбардор- 
ман, мунофиқман» денг, мана бунга кўнамиз!
— Мен тегишлн жойда гаплашаман,— деди Низо- 
миддинов қоғозларини йиғиштираётиб,— мен очдим бу 
ишларни, меп фош қилдим...
— Навбатдагн сўз ўртоқ Раҳматовга. Уртоқ Ҳаки- 
мова тайёрлансин...
193
?
312
www.ziyouz.com kutubxonasi

---