Абдулла қАҲҲОР

ё м о н
 
экан — уни яшириш 
қксилинқилоб! Бироқ, шу билан бирга, яхши томонларни 
ҳам кўрсатиш зарур. Бизда бу, ҳақиқатан, камчилик. Бу- 
нинг сабаби нима?— Мухбирлар бўлимининг яхши ишла- 
маслиги. Нега яхши ишламайди?— Чунки яхши саводли, 
сиёсий билимли мухбирлар кам. Нега кам?—- Чунки биз 
маданиятга энди қадам босаётирмиз. Нега энди қадам 
босамиз?— Чунки мамлакатимиз кечагина мустамлака 
бир ўлка эди.
Агар Кенжа шу тўғрида ўз таклифини айтиб, сўзини 
кесмаса, муҳаррир буни ер юзида одамзоднинг пайдо бўл- 
ганига олиб бориб боғлашдан ҳам тоймас эди. Унинг так- 
лифига муҳаррнр рози бўлди ва ҳатто ундан шундай фикр 
чиқувига хурсандлик билдириб, Кенжани газетачилик 
ишида анча ўсган ҳисоблади.
XXIX
Агар бир тасодиф рўй бермаганда, Саидийнинг поч- 
часи Муҳаммадражаб ер билан яксон бўлар эди. ■
Унинг бир оёғи ери, иккинчи оёғи дўкони устида эди, 
ер ислоҳоти ерни тортиб олгандан кейин бир оёқ узра 
қолиб, дўкони ёнидан ўтадиган ҳар бир шабадага, шам- 
нинг алангасидай тебранадиган бўлиб қолган эди.
Мана шундай вақтда унга тўққиз минг сўм солиқ чиқ- 
ди. Илгари солиқнинг ваҳимаси фақат чиққунча, чиққан- 
дан кепин уни қисман йўқотиш йўли топилар эди. Бу йўл- 
ни тониш эса шу замон савдо илмннинг муҳим бир боби 
ҳисобланарди.
Муҳаммадражаб, одатда, ҳали чиқмаган солиқни қар- 
шн олишга ҳозирланар ва бу ҳозирлик ўзига маълум бўл- 
ган тешикларга пул тиқишдан иборат бўларди. Шаҳар- 
нинг кўп хуфия ва ошкора савдогарлари Муҳаммадра- 
жабга тан беришар эди: Муҳаммадражаб ишнинг кўзини 
билади. Кўп савдогарлар бошига иш тушганда у билан 
кенгашиб, яхши маслаҳатлар оларди. Баъзан Муҳам- 
мадражабнинг ўзи восита бўлиб, кишиларнинг ҳожатини 
чиқарар, бу ҳожатбарорлик эса унга баъзан бир ойлик 
сафарнинг фойдасини берар эди.
Муҳаммадражабнинг воситали ё бевосита иши туша- 
диган ҳукумат идораларида бўладиган анчайин ўзгариш 
унинг учун ё мувофиқлашип
1
керак бўлган, ёки яна ҳам 
мувофиқроқ шароит туғдирарди. Сўнггиси кам учрайди, 
аввалгиси рўй берганда унинг кўп пули ва талай вақти 
кетарди. Тўққиз минг сўм солиқ чиққан вақт мана шун-
125
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

дай пайтга тўғри келди. Бу ўзгаришлар илгариги ўзга- 
ришларга ўхшамади. Шунинг учун Муҳаммадражаб ҳан- 
дай мувофиҳлашишни билмас эди. Шундай вақтларда 
восита бўладиган танишлари ҳам гаранг эди. Муҳаммад- 
ражаб буларнинг қайси биридан гагт сўрамасин «паст- 
дан юқори» деган жанобни олар, лекин ҳеч биринн изоҳ- 
лаб бермас, афтидан, изоҳлаш юрагига сиғмас эди.
Шундай бўлса ҳам Муҳаммадражабнинг эски мижо- 
зи — бир инспектор тўққиз мингни яримга келтиришнй 
зиммасига олиб, хизмати учун учидан етти юз сўм сўради 
ва Муҳаммадражабнинг бир зиёфатини еди, бнр ҳафта- 
дан сўнг келиб, шнни жойлаганини айтиб, яна юз сўм 
олди. Орада ўн кун ўтгандан сўнг эса Муҳаммадражаб 
унинг қамалганинн эшитди.
Муҳаммадражаб бир-икки он хавф хатар 
остида 
юрди, аммо ҳеч гап бўлмади. Бир киши инспекторнипг 
бошқа иш юзасидан қамалганлигинй айтди. Уч-тўрт кун- 
дан сўнг инспекторнинг укаси бир китоб келтириб, бунинг 
ичида акасини-нг ёзган хати бор эканини айтди ва бўпи 
ўқиш йўлини кўрсатди. Қитобнинг ҳар саҳифасига бит- 
тадан ҳарф қўйилиб, бир неча саҳифага шу гап жойлан- 
ган эди:
«Солиқни бутунлай йўқотганман. Ш у ҳафта ичи чи- 
қаман. Упгача шу болага уч-тўрт юз сўм беринг». 
1
Муҳаммадражаб эртага ваъда қилиб, кечаси билан 
ўйлаб чиқди ва эрТасига эрталаб ўзи юз сўм элтиб 
берди.
Орадан икки ой ўтди ҳамки, инспектор чиқмади.
Эски ошналар йўқ. Ошна орттириш — ҳозирги за- 
мон савдо илмининг муҳим бир қисми — унинг назари- 
да тамом ўзгарди, у билмайдиган Ҳолга келди. Бунинг 
устига шсриклик бир юз йигирма уч тўп бахмал ва етти 
яшик фамил чой қўлга тушди. Муҳаммадражаб шу қа- 
дар танг бўлдики, хотинига «юз кўришсанг менга уч 
талоқсан» деган 
кишиси — Раҳимжоннинг олдига бо- 
риб, ёрдам сўрашга тайёр эди.
Омбордаги молларни бир ҳафта ичида қавм-қарин- 
дош, таниш-билишларига тарқатди. Мблларнинг наму- 
наларигина 
қўйилган 
дўконини 
бутун 
бир 
ҳафта 
очмади: ҳар Куни эртадан кечгача ёр-дўстлар, таниШ- 
билишларнинг олдига бориб маслаҳат солди. Ш у ҳафтй' 
ичи кўп ҳамкасабалари ундан юз ўгирди, баъзиларй 
замбн нотинч бўлиб турганда 
бирбвнинг1 касофатйгй 
биров қолиши жуда осон эканйий оч-йқ айтиб, унга рўнУ 
хуш бермасди.1 ' : 
‘ 
1 
' ■
126
'
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

. Муҳаммадражаб кеНинги бир ҳафтани турли закон- 
чилар, аризанавислардан йўл-йўриҳ сўраш билан ўт- 
казди. У куни бўйи юрнб чарчайди, ҳолдан тояди ва 
назарида, бир неклик бордай бўлади, аммо кечқурун 
уйига келиб ўзига ҳисоб берганида натижа пуч чиқар 
эди. Шундап 
кечқурунларнинг бирида 
хотини унга 
Раҳимжонни эслатди.
— Айб ўзингизда. Раҳимжон бўлганда мана ҳозир 
қўлтиғингизга кирар эди. Ҳозир илгаригидан ҳам кўп 
пул топар эмиш. Ҳамма идораларга кириб, ишипи кў- 
раверар экан... Катта амалга минибди.
— Нима қилар эди? — деди Муҳаммадражаб, сипо- 
гарчиликни қўлдан бермасдан, 
аммо хотинининг яна 
шу тўгрисида гапиришини хоҳлар, хотини яна гапирса 
ён беришга ва у билан маслаҳат қилишга тайёр эди. 
Хотини гапирмади, эртасигача кутди ҳам гапирмади, 
кейин, чилимнингсувини янгиламаганини баҳона қилиб, 
ўлгудай урди ва диққат бўлиб, кўчага чиқиб кетди.
Шаҳар бир ҳафтадан 
бери офтоб юзини кўргани 
йўқ. Ҳар куни кечасию кундузи ёмгир, қор, баъзан ара- 
лаш ёғарди. Кундуз кунлари ҳаво қорамтир кулранг. 
Осмон худди томларга тегиб тургандай. Тош йўллар- 
дан лойқа оқади. Тор кўчалар тиззагача ботқоқ. Де- 
ворлар нам тортган, қулаган. Шу куни бутуи кун ёмғир 
майдалаб уриб турди ва кечга 
яқин қорга айланди. 
Аммо қор фақат ёғоч, хашак, уюлиб қўйилган тошлар 
устида, томларнинг қирғоғидагина тўхтарди. Қоронғи 
тушгандан кейин тор кўчанинг ўртаси ҳам бир оз оқа- 
ришди.
Муҳаммадражаб қоронғида эҳтнёт билан қадам бо- 
еиб, катта йўлга чиқиб кетаётганида, тор кўчанинг нари- 
ги юзида деворни ушлаб зўрға келаётган бир мастни 
кўрди. Муҳаммадражаб то рўпарасига боргунча маст 
бир неча 
мартаба тойилди, 
бир мартаба 
тизланди. 
Муҳаммадражаб тўхтаб зеҳн солди, кейин гугурт чақиб 
қаради-да, мастни таниди: бу одамни ёзда, шаҳар бо- 
гининг ресторанида Раҳимжон билан ўтирганини кўр- 
ган, улфатлари бунинг терговчи Мирза Муҳиддин эка- 
нини айтишган эди. Муҳаммадражаб яна гугурт чақиб, 
«афандим!» деди. Маст қалқиб 
кетиб деворни тутиб 
қолди-да, сўкинди, сўнгра тойилиб пастга тушиб кетган 
оёғини кўтармоқчи бўлган эди, иккала оёғи бирдан 
тойилди. Муҳаммадражаб, ёниб қўлига етган гугурт 
чўпини ташлаб, янгисини ёққунча бўлар иш бўлди: Мирза 
Муҳиддинни йўлнинг ўртасидаги тиззадан келадиган
127
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ботқоқдан қидириши керак эди. Агар лоннинг устида 
юпқагина қор оқариб турмаган бўлса, Мирза Муҳид- 
дин шўнғиб кетган ерини 
билиш ва уни топиш учун 
бир қути гугурт ҳам етмас эди. Муҳаммадражаб бир 
гугурт чақиб унинг 
шўнғиб кетган 
ерини топди-да, 
дарҳол лой кечиб бориб, тусмол билан қўл тиқди. Агар 
шунда боши унинг қўлига кирмаса, Мирза Муҳиддин- 
нинг тақдири ҳал бўлар эди. Муҳаммадражаб чаққон- 
лик билан унинг оғиз-бурнини лойдан тозалади, аммо 
ботқоқдан кўтариб эмас, судраб 
чиқиш ҳам кўп ма- 
шаққат эди. У Мирза Муҳиддиннииг устки кийимлари- 
ни ечиб ташлади-да, кўтариб уйига олиб кирди...
Мирза Муҳиддин эрталаб барвақтўзига келди, аммо 
кўзини очмади. Унинг бутун бўғинлари, хусусан, боши- 
нинг орқаси ҳаддан ташқари 
оғрирди, томоғи қуруқ- 
шаган, тили 
шишгандай, оғзига 
сиғмас, юрагининг 
гурсиллаб уриши ўзига эшитилиб туради. У ёпишган 
лабини остдан тили билан ҳўллаб, юмшатиб қонатмас- 
дан ажратишга уринганда, лабларини пўрсилдоқ боғ- 
лаганини сезди, қўлини тегизган эди, нимадир кўчди; 
яна озгина кўчириб, уқалаб кўрган эди, майдаланди. 
Бунинг лой эканини 
билиб, нима 
қилганини, қаерга 
борганини эслашга тиришди. Мирза Муҳиддин тушида 
кўргандай элас-элас 
хотирлади: дуторни 
босиб син- 
дирди. Маъруф бойваччанинг амакисини бир шапалоқ 
урди; бундан илгарими, кейинми яллага қўшилди; хо- 
тин икки мартаба ўз навбатини сўна қилди. Ош келди. 
Бундан кейин нима бўлганини билмайди ва лабига лой 
қаердан текканига, нима бўлиб сачраганига ҳайрон бўл- 
ди. Пешонасини ушлаб иссиғини билмоқчи бўлган эди, 
қўли қотиб кетган сочига тегди. Шошиб бошими ушла- 
ди. Сочи шалдиради. Қўзи очилиб кетди. Қўллари ҳам 
лой. Қийимларини 
кўрмоқчи бўлиб 
ўрнидан турган 
эди, боши айланиб кўнгли озди ва каравотдан ағдари- 
либ тушди.
Бутун жиҳози бир санднқ ва ерга солинган йиртиқ 
гилам билан ёғоч каравотдан иборат бу уйни у ҳеч 
кўрмаган. Наҳот, мезбон бошқа улфатларидан ажра- 
тиб, шу уйга ётқизган 
бўлса! Мирза 
Муҳиддиннинг 
аччиғи келди; ўрнидан турганидан сўпг қараса устида- 
ги кўйлак, лозими ўзиники эмас. Қўрпани ёпиниб, 
бориб эшикни тақиллатди. Биров кирди.
— Эй, афандим, ишингиз тушсин...
— Қани у киши?.. Улар 
қани?.. Яхна чон борми?
Муҳаммадражаб чоп олиб кирди ва уни шопириб
128
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

совутар экан, ўзини танитди, сўнгра, бўлган воқеани 
айтиб берди.
— Мана буни кўринг, — деди у, кумуш тамакидон- 
ни кўрсатиб, — шу желеткангизнинг 
ички чўнтагида 
экан. Лой шунинг ичига ҳам кирибди-да, ахир... Тоза 
кўйлак, лозим 
кийгизиб шу сўричага 
ўтқизганимда, 
талай вақтгача дамингиз чиқмай қолди. Ж уда қўрқиб 
кетдим...
— Пальто қани? Унинг чўнтагида...
— Яроғингиз бор 
экан, олиб 
қўйдим, хотиржам 
бўлсинлар...
Мирза Муҳиддин бир пиёла илиқ чойни шимирди. 
Совуқ чой унинг 
оғзидан то меъдасигача 
куйдириб 
кетди ва бир пиёла ароқдай кайф қилди.
— Аммо, ҳеч ким билгани йўқ, — деди Муҳаммад-
ражаб,— йиқилмаганингизда 
кайфингиз 
борлигини
мен ҳам билмас эдим. Узингизни жуда дадил тутар 
экансиз. Уртоғингиз Раҳимжон ҳам шундай. Улфатла- 
рингиз сизни шу аҳволда қандай кўчага чиқарди экан? 
Уларнинг ҳам кайфи 
ошган б>'лса 
керак. Сиз уйга 
кетмоқчи бўлгансиз. Икковимизнинг одатимиз бирэкан: 
мен ҳам маст бўлиб 
ҳеч бировникида 
қолган йигит 
эмасман... 
йигитчиликда ҳар 
иш бўлади-да. Аччиқ 
мастава қилдираётибман, бир коса ичсангиз кўрмаган- 
дай бўласиз. Е бош оғриғини дори билан босайликми? 
Бир рюмка-бир рюмка...
Мирза Муҳиддин афтини буриштириб бош чайқади 
ва кекирди.
Ҳар қошиғи доғланган ёғдай томоғини қовуриб ўт- 
ган мастава ҳам Мирза Муҳиддинни ўзига келтиролма- 
ди. У шу куни кечгача 
сандалда ётди, 
кечга яқин, 
бўғинларининг оғриғи бир оз босилган 
бўлса ҳам, 
ланжлиги баттар бўлди. Ш у ланжликдан қутулиш тўғ- 
рисидаги гапдан бошқа ҳеч гапни кўнгли кўтармас 
эди: кеча нима қилганини билмаганлиги сабабли таъ- 
би хира. Ланжликка таъби хиралик қўшилиб, Мирза 
Муҳиддинни тоза касал қилди. Шунинг учун Муҳам- 
мадражаб унга арз-ҳол қилолмади. Қоронғи тушгандан 
кейин у, Муҳаммадражабни кечаги мезбон-ҳаммомчи- 
нинг уйига юбориб айттириб келди. Ҳаммомчи келиб, 
ҳеч қандай ортиқча ҳаракат қилмай тинч кетганини 
айтгандан сўнггина Мирза Муҳиддиининг таъби озгина 
очилди.
— Энди мен кетай, бир қоп топиб кийимларни со- 
либ беринг, — деди Мирза Муҳиддин.
9— 1923
;4
129
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Иўқ, афандим! Ички кўйлакларингизни ювдириб, 
дазмоллатиб қўйганман. Костюмингиз билан пальтон- 
гизни ўзим элтиб бераман... Қолишга унамаётибсиз. 
Элтиб қўяй, десам — сиз ҳукумат 
одами, бу замонда 
ким кўп, ғаламис кўп.
Эшик олднда извош кутар эди.
Муҳаммадражаб эртасига кечаси Мирза Муҳиддин- 
нинг уйига шим кўтариб борди. Унинг бориши Мирза 
Муҳиддиннинг капфи чоғ вақтига тўғри келди, 
аммо 
ҳануз бошининг орқаси оғриётганидан шикоят қилар 
эди. Шундай бўлса ҳам, Муҳаммадражабни тез жўнат- 
мади. Муҳаммадражаб бутун 
бир соат унинг лойга 
қандай йиқилгани ва лойдан чиққанида қандай аҳвол- 
да бўлгани, сўнгра «тез хотин топиб берасан», деб 
хархаша қилгани тўғрисида сўзлаб берди.
Мирза Муҳиддин 
хижолат 
бўлиб, гапни 
бошқа 
ёққа бурди:
— Мен буни 
Раҳимжонга 
айтиб, 
поччангиз бор 
экан, шу вақтгача билмас эдим, десам... Ораларингда 
гап ўтган эканми? Тузуккина гапирмади.
— Ҳ а... шундай... анб мендан ўтган эди... У ҳам 
ёшлик қилиб... Жаҳли тезроқ... Арзимаган гап... Айб 
менда...
Муҳаммадражаб 
орада икки кун 
ўтказиб туриб, 
костюм кўтариб 
борди. Мнрза 
Муҳиддин бу сафар 
Саидий тўғрисида сира оғиз очмаган эди, ўзи сўради 
ва кетишда «Раҳимжонни сўраб қўйинг» деди; яна бир 
куни ботинка кўтариб келганида 
ҳам шундай қилди; 
сўнгги дафъа пальто кўтариб келганида кетишга шо- 
шилмай, ярим кечагача сўзлашиб ўтирди.
— Бундай бўлмасин,— деди Мирза Муҳиддин унинг 
айни муддаосини айтиб, —• ярашинглар. Айтишингиздан, 
орада ҳеч гап ҳам 
ўтмаган экан. Мен 
Раҳимжонга 
айтаман, қўймайман. Айб сизда бўлса бир узр-маъзур 
кечаси қиласиз. Мен Раҳимжонни олиб бораман. У ме- 
нинг гапимни ерга ташламайди.
— Бажону дил, — деди Муҳаммадражаб, — узр-маъ- 
зур кечаси қайси куни ва қандай бўлсин, десангиз биз 
хизматда...
XXX
Агар бунга Жамол Каримий ҳам аралашмаганда 
шу пайшанба кечаси Саидийни 
узр-маъзур кечасига 
олиб бориш Мирза Муҳиддиннинггина қўлидан келмас 
эди. Саидий 
ўйлаб қараса, 
Жамол 
Қаримий тўғри
130
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

айтади: аввало Муҳаммадражабнинг ўзи бўйин эгди, 
сўнгра, муштипар опасида нима 
гуноҳ? Нега Муҳам- 
мадражаб туфайлидан ўз опасини кўрмайди?
Саидий ҳатто ўзини опаси ҳошида гуноҳкор ҳисоб- 
лади.
У , кечанинг қандай 
бўлишини, Муҳаммадражаб 
қандай қилиб узр сўрашини сира кўз олдига келтирол- 
мас эди.
Оаидий опасининг болаларига 
турли ўйинчоқлар, 
қанд-қурс олиб, шу кечаси Мирза Муҳиддин ва Жамол 
Каримийлар билан борди. 
Муҳаммадражаб буларни 
кўчанинг бошида 
қарши олди ва ҳеч 
тортинмасдан, 
ўнғайсизланмасдан Саидий билан қучоқлашиб кўриш- 
ди. Унинг оғзидан ароқ ва пиёз ҳиди келар эди.
Кечада Саидий гумон қилганча, ўнғайсизликларга 
ўрин бўлмади. У эшикдан кириши билан опаси бўйнига 
осилиб йиғлади ва ошхонага олиб кирди.
— Мен сени бунчалик бемеҳр бўларсан, деб ўй- 
ламаган эдим, худо раҳм 
айлади... 
Менинг кимим 
бор?..
Опасининг оҳ-зорини эшитиб, 
Саидийнинг кўзига 
ёш келди.
— Нимага 
йиғлайсан?— деди у ўзини аранг ту- 
тиб.— Мана энди... келдим-ку...
— Бу яшшамай ўлгирнинг ўзи ёмон, — деди опаси, 
муштини ерга қадаб,— сен билан орани бузишга бу- 
зиб... Раҳимжонингни 
кўрсанг 
менга 
уч 
талоқсан, 
деди-да, ахир!.. 
Бошига иш тушгандан 
кейин бирам 
ўтиргани жой тополмай юрдики... Ул-а, дейман ичимда. 
Бир 
куни 
Раҳимжонинг 
Салимхоннинг синглисини 
яхши кўрар эмиш, деб келди. Индамадим. Билмасам, 
сени ўша билан кўрганми... Энди, ука, мен мундан чиқ- 
сам учта гўдак билан қаерга бораман? Осмон йироқ, 
ер қаттиқ. 
Қўл-оёғинг йўқ бўлса ҳам эркак бўлгин 
экан... Бунинг зихнави-ей!.. Мана энди, чиққан солиқ 
фойда туғиб ўн ярим минг сўм бўлиб келди. Энди 
Раҳимжон керак экан-ку! Ул-а, худой таола... Ҳар ким 
ўз феълидан кўрсин... Қайси куни ана у терговчи ўр- 
тоғинг йиқилиб қолган экан. Раҳимжоннинг ўртоғи, 
деб... Эҳа айтмоқчи: Салимхоннинг синглисини мақта- 
ди. Раҳимжон 
шуни оладиган 
бўлса, бор-бисотимни 
сотиб бераман, деб ўтирибди. Шуни олиб бераман, йў- 
лини топдим деди...
Опаси билан қилган озгина суҳбати, Саидийни бе- 
гоналашиб кетгани бу оилага яқин келтирди. Бу сўз-
131
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларнинг ичида нимадир 
уни ранжитди 
ва нимадир 
унга ёқди.
Муҳаммадражабиинг узр сўраши шундай жўн бўл- 
дики, буни Саидийнинг ўзи ҳам билмай қолди. Муҳам- 
мадражаб узр 
сўрайдиган 
пайтда 
ҳамманинг 
ҳам 
кайфи баланд: Жамол Каримий Мирза Муҳиддиннинг 
елкасига қўлини ташлаб, оламда ҳақиқат йўқлигидан 
шикоят 
қилар, Саидий 
эса поччасига 
қанча солиқ 
чиққанини сўраб, шу тобнинг ўзидаёқ ваъда қилишга 
тайёр эди.
Аммо бундан гап очилмади. Ҳатто меҳмонлар кетиб, 
Саидийнинг ўзи қолганда ҳам Муҳаммадражаб солиқ 
тўғрисида гап очмади.
Узр-маъзур кечаси шундай ўтди.
Бир ҳафтадан 
сўнг Муҳаммадражаб 
Раҳимжон- 
нинг ёлғиз 
ўзини ошга 
чақирди. Саидий 
бу сафар 
унинг солиқдан гап очишини кутган 
эди. Бироқ, Му- 
ҳаммадражаб индамади. У фақат Мунисхон тўғрисида 
сўзлар ва ўзини оламда шундан 
бошқа ўйи йўқдай 
кўрсатар эди. Ахири Саидийнинг ўзи гап очди:
— Ҳукумат савдо ишида сиёсатни 
қаттиқ тутаё- 
тир...— деди, сўраётган папиросининг чўғига қараб.
— Ҳи... — деди Муҳаммадражаб, рюмка бўшатиш- 
дан буришган афтини ясама кулги билан ростлаб. — 
Қаттиқ, омон бўлсин, ҳи... Ерни ҳам олиб қўйди. Шу 
солиқни берсак бирон кооператив ишига кириб кетсак 
ҳам бўлади. Барака топкур оғаннилар шуни маслаҳат 
кўришадн...
— Қанча солиқ чиқди? — деди Саидий ўсмоқчилаб.
— Боқиманда дейди... Ун ярим минг дейди... Ҳақи- 
қат қилмасдан... Фуқарога жабр бўлади, демас экан...
— Тўлай оласизми?
— Энди... ҳи... тўлайману, 
тўлагандан кейин «тў- 
лашни билар 
экан», деб 
тағин чиқаради-да. 
Шуни 
тўламасдан дўконни йиғиштириб қўя қолсам... Ҳукумат 
шунга унаса, деган эдим.
— Ҳукумат бунга нега кўнсин? Тўлайсиз-да. Майли, 
тўланг, бир йўлини қилармиз. 
Менда ҳам озроқ пул 
бор. Бир гап бўлар...
— Ҳе... Узингиз... 
Йўғ-э... Сизга 
пул кўп 
керак 
бўлади. Унгача топсак ҳам... Мунисхон энди банди жу- 
до бўлиб қолди.
Саидий 
қулоқларигача қизарди 
ва гапни бошқа 
ёққа бурди, аммо Муҳаммадражабнинг яна шу тўғри- 
да гапиришини хоҳлар эди.
132
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Ҳалиги ўртоғингиз, Мирза 
Муҳиддинми отла- 
ри? — деди Муҳаммадражаб, 
гўё Раҳимжонни хижо- 
латдан чиҳариш 
учун жўрттага гапни 
бошҳа ёҳқа 
бургандай. — Ш у киши бирон йўл-йўриқ кўрсатсалар...
— У терговчи, молия ишига сира алоқаси йўқ.
Муҳаммадражаб гўё Саидийдан катта бир янгилик