Abdulhamidning saltanat yillar

Ikkinchi saltanat davri

1878-1909

30 yil davom etgan bu davr II Abdulhamidxonning muxoliflari va afsuski Jumhuriyat davri tarixchilari bir qanchasi tomonidan Zulm davri ( Davri Istibdot) deb atalmoqda.natijalari juda ham og’ir bo’lgan 93 urushining oqibatlari davlatni yo’q etishi mumkinligini ko’rgan sulton mustaqil Armaniston,pontus va Kurdiston kabi davlatlar qurilishi haqida tortishayotgan Parlamentni 1878 yilda tarqatib yubordi. Germaniya bosh vaziri Bismark “ Bir davlat bir millatdan iborat bo’lmasa parlament foydadan ko’ra ko’proq zarar beradi “ deb Parlamentni tarqatish haqidagi qarorni qo’lladi. Rus Chori esa bu qarordan Zotan mamnun edi. Bu holatdan norozi bo’lgan Britaniya V Murodni podshoh va Mithat poshoni Sadriazam qilish uchun “ yosh turklardan “ bo’lgan Ali Suaviyni gijgijlab, tarixga “ Chirog’on Bosqini “ yoki “ Ali Suaviy “ voqeasi nomi bilan kirganto’ntarishni amalga oshirdi.buning orqasidan Ingliz bosh elchisi lord Elliot va uning o’rniga kelgan lord Layard hamda Ali Suaviyning ingliz josusi bo’lgan xotini Mariya bor edi. 23 nafar isyonchining o’limi bilan tugagan bu hodisa II Abdulhamidni maxfiy josuslik tashkilotini qurishga va bu orqali boshqaruvni yanada qattiqroq ushlashga majbur qildi.

Ichki nizolar tufayli parokanda bo’lgan va har ikki javhada ham mag’lub bo’lgan usmonli davlati Yashilko’yga qadar kelgan ruslar bilan1878-yilda Sharmandali San_Stefano shartnomasini imzolashga majbur bo’ldi. Faqatgina Buyuk davlatlar- Fransiya , Angliya va Avstriya( Germaniya) bundan rohatsiz bo’lganlari uchun 4,5 oy keyin bu shartnoma bekor qilindi va 1878 yil Berlin protokoli imzolandi. Bu shartnoma soyasida davlatnig mavjudligiyana 30 40 yilga uzaydi. Shartnomaga ko’ra Usmonli Ruminiya , serbiya va Chernogoriyaga butunlay mustaqillik berilishi evaziga Yevropadan siiqib chiqarildi. Bosniya va Gersogovina Avstriyaga berildi . va avtonom bolgariya qirolligi tuzildi. Chernogoriyadan ayrilgan Usmonli Yevropadan silib otildi.

Berlin protokolidan jasorat olgan armanilar1895-1896- yillardaG’arbiy Onado’lida qatliomlar boshlatdi va Mustaqil Armaniston qurish tashabbusiga kirishdi. II Abdulhamidxon o’zi tashkil qilganHamidiya birliklari yordamida bu tahlikani bartaraf eta oldi va o’zinig dohiyona tashqi siyosati orqali buyuk davlatlarning bu ishga aralashishiga monelik qildi. Armani isyonlariga qarshi qattiq tadbirlar olgan II Abdulhamid Armanilar tomonidan qizil Sulton deb atala boshlandi. Ittihodchilar va Jumhuriyat davridagi ba’zi shaxslar ham bu “Unvonni “ qo’llashda davom etdilar.

Abdulhamid G’arb davlatlarining armanilar bilan bog’liq bosimlarini moddiy takliflar va imtiyozlar berish yo’li bilan to’xtatishga erishdi. Bu diplomatic inqirozlar oqibatida Chanoqqal’aga keltirilgan oqdengiz flotini inglizlar qaytarib oldi.

Armanilardan natija ololmagan inglizlar tashqi qarz botqog’iga botgan Hadib Ismoil poshodan Suvaysh kanalining aksiyalarini sotib oldi. Va natijada Misrga bosim o’tkaza boshladi. 1879-yilda Hadiv bo’shatilsa ham Misrda osoyishtalik bo’lmadi. II Abdulhamid tomonidan Misrga voliy etib tayinlangan Arabi posho ning qo’shini1882-yil iyulda inglizlarga yengildi. Oqibatda Misr ingliz mustamlakasiga aylandi.

Bu orada Buyuk davlatlarning so’zlaridan ruhlangan Gretsiya Krit va Kipr hududlariga ko’z tikdiva Usmonli davlatiga urush e’lon qildi. Lekin Usmonli qo’shinlari yunonlarni bir necha marta mag’lub etib, Afinaga qadar keldilar. Yunonistonning sulh istagini bahona qilib oraga yana buyuk davlatlar suquldi va yana o’zlarining aytganini qildirishdi. 1897-yilda imzolangan Istambul shartnomasiga ko’ra Tesalya qaytarib berildi va kritga avtonomiya berildi. Ichki va tashqi muvaffaqiyatsizliklarga, Armanilarning tarqatib yuborilgani va Yahudiylarga Falastinda yer ajratilmay qaytarilganliklari tufayli Butun G’arb davlatlari va lobbilarining qarshi faoliyatlariga qaramasdanII Abdulhamidxon Islom Birligi siyosatidan hech qachon voz kechmadi vas hu tufayli xalqi tarafidan sevib ardoqlandi. Natijada davlatni ham oyoqda ushlab turdi. 1902-1903 -yillarda “ olti Viloyat” nomini olgan kosova , Salonik va monastir atroflarida Makedoniya isyoni boshlandi va yana buyuk davlatlar o’rtaga kirib usmonliga bosim o’tkaza boshladilar.

Armani qo’mitachilari va xalqaro sionizm ta’sischilari da’volari yo’lida to’siq sifatida ko’rayotganlari II abdulhamidxonni yo’q qilish uchun Belgiyalik terrorist Edvard Jorisni yollashdi. 1905-yil 21-iyulda juma salomlashuvida podshohni yo’q qilish uchun portlagan bombadan Sulton Allohning marhamati bilan qutulib qoldi.. bu paytda inglizlar ham bo’sh turmadilar va 1905-yilda Yamanda isyon chiqardilar. Aqaba qal’asiga II Abdulhamidning askar jo’natishini istamagan inglizlar bilan sal qolsa urush boshlanayozdi. Inglizlardan oltin olgan arab qabilalari Usmonli qo’shiniga hujum qilsa ham bular bartaraf etildi. Inglizlar Hijoz va Bag’dod temiryo’lining alamini shu orqali olmochi bo’ldilar. Natijada Tabe va Aqaba orasidagi chegara Misr va Usmonli zobitlari tarafidan qayta chizildi.