Abdujabborova Nihola 311a

Abdujabborova Nihola 311a

35 bilet

1.

Kuzatish (psixologiyada) — voqelikdagi narsa va hodisalarni rejali, uzluksiz, batartib, mukammal idrok qilish; voqelikni hissiy bilish uslubi. Kuzatish Aristotel zamonidan hozirgi davrgacha kuzatuvchilarning asosiy tadqiqot vositalaridan biri sanaladi. U hissiy bilishning omillari, xususiyatlari, qonuniyatlari toʻgʻrisida dastlabki tasavvurlar hosil qilishga qaratilgan inson faoliyati shaklidir. Kuzatishning qay darajada boʻlishi qoʻyilgan maqsadning aniqligiga, kuzatilayotgan narsa va voqealar haqida oldindan bilimga ega boʻlishga, kuchli, barqaror diqqat bilan faol fikrlashga va h.k. ga bogʻliq. Kuzatishda idrok va tafakkur uzviy bogʻlanadi. Kuzatishda tegishli xulosalar chiqariladi, fakt, voqealar nazariy tahlil etiladi, farazlar olgʻa suriladi. Kuzatishning obʼyektiv (tashqi Kuzatish) va subʼyektiv (ichki, oʻzinioʻzi Kizatish) turlari mavjud. Kuzatish orqali odamlarning diqqati, his-tuygʻulari, imo ishoralari, sezgirligi, xulq-atvori, nutqi, faoliyati, muomala maromi va boshqa oʻrganiladi. Oʻzini-oʻzi kuzatish (introspeksiya)dan foidalangan psixolog oʻzining xulqi, muomalasi toʻgʻrisida ilmiy, haqqoniy xulosa chiqara biladi. Vyursburg psixologiya maktabi (Germaniya) namoyandalari K. Byuler (1879— 1922), A. Messer (1867-1937), O. Kyulpe (1862—1915) psixologik tajribalarni dastavval oʻzini-oʻzi Kuzatish metodi yordamida oʻzlari ustida oʻtkazganlar.

Kuzatish voqelik sodir boʻlishini, atrof muhitni, inson shaxsini muayyan qismlarga, yoʻnalishlarga fikran ajratish; Kuzatishning koʻlami, xususiyati va oʻziga xosligini aniqyaash; barcha holat, alomat, tashqi koʻrinishning oʻziga xosligini qayd qilish; toʻplangan materiallarni matematik statistik hisoblash yoʻli bilan amalga oshiriladi.

Kuzatishning sistemali, epizodli, dala sharoitli, laboratoriyaviy, tabiiy,o'tmishni oddiy chaqirishi, vaqt o'tishi va  davriy (bir martali) koʻrinishlari, shuningdek, turli vositalari va shakllari mavjud. K.da R. Beylzaning interaksiya (oʻzaro taʼsir) uslubini (bahs, munozara chogʻida oʻzaro taʼsir imkonini aniqlash maqsadida) qoʻllash ijobiy natijalar beradi.

2.

Xotira individning oʻz tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi.

Xotira haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflari (Aristotel va boshqalar) da uchraydi. Xususan, Forobiy Xotiraga bilishdagi aqliy jarayonning tarkibiy qismi sifatida qarab, Xotirani faqat insonga emas, hayvonga ham xos xususiyat ekanini alohida taʼkidlagan.

Xotiraning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari poʻstlogʻining muvaqqat bogʻlanishi (qarang Assotsiatsiya) va ularning keyingi faoliyatidan iborat. Xotira kulami, axborotlarning uzoq vaqt va mustaxkam saklanishi, shuningdek, muhitdagi murakkab signallarni idrok etish va adekvat reaksiyalarda ishlab chikish bosh miya nerv hujayralari (neyronlar) sonining koʻpayib borishi hamda uning strukturasi murakkablashuvi jarayonida oʻsib boradi. Fiziologik tadqiqotlarda qisqa va uzoq muddatli Xotiralar qayd etilgan. Qisqa muddatli Xotirada axborotlar bir necha dakiqadan bir necha oʻn minutgacha saqlanadi, neyronlar ishiga xalal berilganda (mas, elektr shok, narkoz taʼsirida) u buziladi. Uzoq muddatli Xotirada axborotlar odam umri boʻyi saqlanib turli taʼsirlarga chidamli boʻladi. Kisqa muddatli Xotira astasekin uzoq muddatli Xotiraga aylanadi. Xotira ruhiyatning oʻtmish holati bilan hozirgi holati va kelgusidagi holatlarga tayyorlash jarayonlari oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorlikni koʻrsatadi. Boshqa psixik hodisalar kabi Xotira ham shaxsning xususiyatlari, uning ehtiyoji, qiziqishlari, odati, feʼl-atvori va sh.k. bilan uzviy bogʻliq.

Xotira namoyon boʻlishdagi shakliga koʻra, shartli ravishda emotsional Xotira (histuygʻuni esda tutish), obraz Xotirasi (narsalarning tasviri va xususiyatlarini esda tutish), soʻz*mantiq Xotirasi (narsalarning mohiyati, mazmunini soʻz bilan ifodalangan hodda esda tutish) kabi turlarga boʻlinadi. Bulardan insonda soʻz*mantiq Xotirasi yetakchi oʻrin tutadi. Xotiraning barcha turi bir-birlari bilan chambarchas bogʻliq holda kechadi. Psixologiyada, shuningdek, ixtiyoriy va ixtiyorsiz Xotiralar farq qilinadi. Ixtiyoriy Xotirada muayyan materialni esda olib qolish oldindan maqsad qilib qoʻyiladi; ixtiyorsiz Xotirada bunday maksad boʻlmaydi — biror faoliyatda (mas, mehnat jarayonida yoki kim bilandir suhbatlashib turilganda) oʻz*oʻzidan esda saqlab qolinadi. Barqarorligi jihatdan ixtiyoriy Xotira ixtiyorsiz Xotiradan samaraliroq.

Fanda Xotira bilan bogʻliq ravishda unutish masalasini oʻrganishga ahamiyat berilmoqda. „Normal“ unutishni psixik kasalliklardagi Xotira buzilishidan farq qilmoq kerak. Bu kasalliklarda Xotira susayishi (gipomneziya), yoʻqolishi (amneziya) yoki bir tomonlama kuchayishi (gipermneziya) kuzatiladi. Baʼzi kasalliklarda u sifat jihatdan buziladi: bemorga boʻlmagan voqealarni goʻyoki oʻz boshidan kechirgandek tuyuladi, yoki qachonlardir boʻlib oʻtgan voqealarni kecha yoki bugun roʻy bergan deb oʻylaydi (konfabulyatsiya, psevdoreminssensiya), Bunday soxta Xotiralar kishida jiddiy ruhiy xastaliklar oqibatida kelib chiqadi. Bunday kasalliklarga bosh miya qon tomirlari aterosklerozi, shikastlanish, miyaga qon quyilishi holatlari, ogʻir zaharlanishlar oqibati (mas, alkogolizmda uchraydigan psixoz) va sh.k. kiradi. Xotira buzilganda uni keltirib chiqaruvchi asosiy kasallikni davolashga eʼtiborni qaratish kerak.

3.

Xayol bilim darajasida ularni ifoda etayotgan odamning idrok sohasida mavjud bo'lmagan tasvirlarni (yoki sahnalarni) yaratish qobiliyati, har qanday hissiy modallikda uyg'otadigan elementlarning kiritilishi bilan tajribali bo'lish. Shu tarzda nafaqat vizual tarkibni, balki ularga hamroh bo'lgan hissiyotlarni (ijobiy va salbiy) o'z ichiga olgan o'tmishdagi vaziyatlarni ko'paytirish mumkin. Shuningdek, u sizga nomoddiy g'oyalar yoki tushunchalarni o'rganishga, hatto ularni hech qachon mavjud bo'lmagan yoki bevosita tajribada bo'lmagan innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqarishga imkon beradi.

Shu ma'noda, xayolning ikkita kichik turi ajratiladi: reproduktiv (o'tmishni oddiy chaqirishi, vaqt o'tishi va xotirada saqlashning cheklanganligi bilan buzilgan) va mahsuldor (hayotiy tajribalar birlashmasidan yangi tarkibni aqliy qurish ). Ushbu hodisa taniqli qarshi fikrlarni, ya'ni hayotning ma'lum bir cho'qqisi boshqacha bo'lganida (boshqacha qaror, masalan,) hayot qanday bo'lishi mumkinligini tasvirlaydigan muqobil stsenariylarni taxminiy darajasida shakllantirishni o'z ichiga oladi.

Va bu shunday tasavvur qilish odamlarda keng tarqalgan faoliyatdir. Buning yordamida biz ijodiy yoki xilma-xil fikrlashning mohiyati bo'lgan imkoniyatlar va shartlarni (ko'pincha "nima bo'lsa" bilan boshlanadi) ko'rib chiqamiz; shundan texnologiya, ilm-fan va san'atning rivojlanishi mumkin.

Tadqiqot gipotezasini yozishdan boshlab, plastmassa yoki adabiy asar yaratishga qadar ularning barchasi juda katta hajmdagi hayoliy elementga ega. insoniyatning badiiy va ilmiy merosini shakllantiradi. Hatto har bir madaniyatning axloqiy maqsadga ega bo'lgan va jamoaga o'ziga xoslik substratini berishga xizmat qiladigan hikoyalari, ertaklari va mifologiyalari ham ushbu ramziy qobiliyat bilan tug'ilib Xayol kognitiv resurslar darajasida juda talabchan funktsiyava shu sababli u faqat juda oz sonli sutemizuvchilarda tasvirlangan (ular orasida odam hayvoni alohida ajralib turadi). U tasavvur qilishi kerak bo'lgan vazifani bajarishda odamning miyasi kuzatilganda, uning oksipital korteksining intensiv faollashishi (ma'lumotni vizual qayta ishlash bilan bog'liq), parietal korteks (hissiy idrokni birlashtirgan), lobning old qismi (o'rindiq ob'ektiv / mavhum narsalar haqida o'ylash qobiliyati) va xanjargacha yoki prekuneus ("aqlning ko'zi" deb ham ataladi va o'z-o'zini anglash bilan bog'liq o'lchovlar uchun mas'uldir). Tasavvur qilish fakulteti inson uchun shunchalik kuchliki, u miyadagi javobni xuddi voqea uning oldida sodir bo'lgan taqdirda juda qadrlanadigan javobga undaydi. Agar u patologik tarzda buzilgan bo'lsa (masalan, umumiy tashvishlanish buzilishi), bu bizning qadimgi limbik tuzilmalarimizga tahdid soladi, bunga hissiy tartibga solish xavfga bog'liq. Buning sababi salbiy tabiat haqidagi tasavvur stressning fiziologik manbalarini bombardimon qiladi va boshqarishni choraksiz ta'sir qiladi, bu, ayniqsa, psixotik buzilishlarda bo'lgani kabi metakognitatsiyani (ruhiy mahsulotlardan haqiqiy narsani farqlash qobiliyati) suyultirilsa, bu juda zararli.