Praga tilshunoslari funksiyaga alohida e 'tib o r berganliklari
holda, nutqiy faoliyatning turli funksiyalari mavjud ekanligi,
ularning har biriga turli funksional tillar to ‘g‘ri kelishi lozimligini
ta ’kidlaydilar.
Ular adabiy til va funksional til o ‘rtasida quyidagicha munosabat
mavjud ekanligini ko‘rsatdilar:
Adabiy til funksiyalari
Funksional
tillar
1.
Kommunikativ
So'zlashuv
2.
Amaliy ixtisoslashgan
Ish yuritish
3.
Nazariy ixtisoslashgan
Ilmiy
4.
Estetik
Poctik
Til funksiyalari nazariyasi va u bilan bog‘liq adahiy tilning
fiinksional farqlanishi masalasi Praga lingvistik maktabi vakillarining
ilmiy va amaliy faoliyatida m uhim o ‘rin egallaydi.
Praga tilshunoslari tilning barcha sath birliklarini funksional
o'rganishga alohida aham iyat berdilar.
«Praga lingvistik m aktabi tezislari»da bayon q ilinishicha,
tovushlarni bir tom ondan, obyektiv m oddiy dalil sifatida, ikkinchi
tom ondan esa fimksional sistemaning a ’zosi sifatida bir-biridan
farqlash zarur.
Tovushlarning akustik-artikulatsion xususiyatlarini m a'lum
asboblar yordam ida aniqlash katta aham iyatga ega. Lekin bu
obyektiv dalil lingvistika uchun nisbiy munosabatga egadir. Ularni
lingvistik qiymatga tenglashtirish m um kin emas.
Shu bilan birga, subyektiv akustik-artikulatsion belgilar m a’no
farqlash funksiyasini ham bajaradi. A na shu m a’no farqlash
funksiyasi lingvistik sistema uchun katta ahamiyatga ega. Fonologik
sistemaning struktur tamoyiliga ko‘ra fonologik elem entlarning
moddiy tom oni emas, balki sistema ichidagi a'zolarning o ‘zaro
munosabati muhim sanaladi.
«Tezis»da sinxron fonologiyaning asosiy vazifalari sifatida
quyidagilar e ’tirof etiladi:
63
www.ziyouz.com kutubxonasi
1. M a’lurn bir tilda fonem alar miqdori (ro‘yxati)ni belgilash.
Buning uchun fonologik korrelatsiyalarni belgilash zarur b o iad i.
Fonologik korrelatsiyalar esa fonologik zidlanishlar qatori bilan
aniqlanadi;
2. M aiu m bir tilda uchraydigan fonemalar birikuvini aniqlash;
3. Fonem alar va ularning birikuvining qo ilan ish darajasi, ya’ni
fonemalar birikuvining funksional yukini aniqlash;
4. Lingvistikaning m uhim vazifalaridan biri fonologik farq-
lanishiarning morfologik q o ilan ilish in i, ya’ni morfofonologiya
(morfonologiya) muammolarini o'rgarrishdir. Morfonologiya birligi
b o ig a n morfonemalarni belgilash ham ana shu muammo tarkibiga
kirishi belgilanadi.
Praga lingvistlari so‘zni o ‘rganishga alohida ahamiyat berdilar.
So‘zga funksional yondashgan holda, uni nom inativ lingvistik
faoliyat natijasi sifatida qaraydi va uni sintagmatik faoliyat bilan
uzviy bog‘liq ekanligini ta'kidlaydi.1
Nutqiy faoliyatni mexanik xarakterdagi obyektiv dalil sifatida
tahlil etuvchi tilshunoslik ko'pm cha so‘zning mavjud ekanligini
rad qiladi.
Lekin Funksional nuqtayi nazardan
s o ‘zning mustaqil
ravishda mavjudligi aniq b o ‘Iib qoladi. U turli tillarda turlicha
namoyon bo ‘ladi. Nom inativ faoliyat vositasidan nutqiy faoliyat
borliqni lingvistik aniqlash mumkin bo‘lgan qismlarga bo‘ladi.2
Tezisda ta ’kidlanishicha, har bir til o ‘ziga xos nom inatsiya
sistemasiga ega. Ular har xil nominativ shakllardan (so‘z yasash,
so‘z qo ‘shish va boshq.) foydalanadilar.
N om inatsiya nazariyasi ko‘pincha an'anaviy so‘z yasalishi
ta'lim oti, so‘z turkumlari va so‘z shakllari haqidagi ta'hm otni ham
o ‘z ichiga oladi.
Praga tilshunoslari
sintagmatik usul nazariyasiga ham alohida
ahamiyat berdilar.
Nutqiy faoliyat jarayonida so‘zlarning erkin birikishi s
intagmatik
faoiiyat natijasida yuzaga chiqadi. Asosiy sintagm atik faoliyat
Do'stlaringiz bilan baham: