Abduhamid nurmonov

Y O S H   G R A M M A T IK A C IIILA R   M AKTABI
XIX asr qiyosiy-tarixiy tilshunoslik doirasidagi  cmpirik tadqiqot 
ishlari  va  til  falsafasi  taraqqiyotini  ayrim  mualliflar  uch  davrga 
bo‘ladilar:
1.  Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning boshlang‘ich davri.  Bu davrga 
F.Bopp,  Ya.Grim m ,  R.Rask singari  olimlarning  tadqiqotlari  m an- 
subdir. V.Gumboldlning til  falsafasi qisman ana shu davrga muvofiq 
keladi.
2.  Ikkinchi  davr  qiyosiy-tarixiy  tilshunoslikning  to'liq  qaror 
topgan  davri  sanaladi.  A.Shleyxer  bu  davrning  yirik  figurasidir.
A.  Shlcyxcr  qarashlarining  falsafiy  asosi  naturalizm  hisoblanadi.
3.  Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning uchinchi davri yosh gramma- 
tikachilar yo‘nalishidir.  Bu  yo‘nalishning falsafiy asosi  psixologizm 
sanaladi.
Tilshunoslik  tarixida  yosh  gram m atikachilarning  maydonga 
kelishi  lmgvistika  fani  taraqqiyotining  ichki  ehtiyoji,  XIX  asrning 
60-yillarida  komparativistika  kirib  qolgan  boshi  bcrk  ko‘chadan 
chiqish  yo‘llarini  axtarish  zaruriyati  tufayli  maydonga  keldi.
XIX  asrning  70—80-yillarida  G crm aniyada  qiyosiy-tarixiy 
tilshunoslikning  F.  Bopp,  Ya.  G rim m ,  A.  Shleyxer singari vakillari 
qarashlarini  keskin  tanqid  qilgan  holda  yangi  yo‘nalish  kurtak  ota 
boshiadi.
Eski  avlodning  ilmiy  mcrosiga  keskin  tanqidiy  munosabatda 
bo‘lganligini  e ’tiborga olib,  tilshunoslikning yangi  bosqichi vakilla- 
rini  keksa  avlod  vakillari  masxaraomuz  «yosh  grammatikachi»lar 
deh  nomladilar.  Yosh  avlod  esa buni o ‘zlarining yo‘nalishiga asosiy 
nom  qilib  oldilar.
Yosh  gramm atikachilar yo ‘nalishining  shakllanishi  K.Brugman 
(1 8 4 9 -1 9 1 9 ),  G.  O stxaf  (1 8 4 7 -1 9 0 9 ),  G.  Paul  (1 8 4 6 -1 9 2 1 ),
B.  Delbryuk  (1842—1922),  A.  Leskin  (1840—1916)  singari  Leypsig 
universiteti  olimlari  nomi  bilan  bog'liqdir.  Shuning  uchun  ham 
hu yo‘nalish tilshunoslikning  Leypsig  maktabi deb ham  nomlanadi.
Germaniyadagi  barcha  tilshunoslar  ham  bu  yo'nalish  qarash- 
lariga  bir  xil  munosabatda  bo‘lgan  emas.  Bu  davrda  Gcrmaniyada 
yosh grammatikachilar yo'nalishlaridan tashqari bir qancha lingvistik
16
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yo'nalishlar  ham  faoliyat  ko‘rsatdi.  Shuning  uchun  ham  G erm a- 
niyada  hukm  surgan  bu  davr  tilshunoshk  yo‘nalishlarini  e ’tiborga 
olgan akademik I.V.Yagich bu mamlakatda nechta universitet boisa, 
shuncha  lingvistik  maktablar  mavjud  ekanligini  yozgan  edi.
Lekin  keyinchalik  Germarriyadagi  boshqa  hngvistik  maktab 
vakillari  ham  yosh  gram m atikachilar  maktabi  tom oniga  o ‘tdilar. 
Shu  bilan  birga  bu  maktab  qarashlari bir qator O vro'pa tilshunos- 
lariga  ham  ta'sir qildi.
Yosh  grammatikachilarrring  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  nim a  edi 
degan  qonuniy  savol  tug‘ilishi,  tabiiy.
Yosh gram m atikachilar qarashlarinmg nazariy umumlashmalari 
G.  Paulning  «Til  tarixi  tamoyillari»  asarida  bayon  qilingan.
Yosh  gramm atikachilar  qarashlarining  asosiy  nuqtalari  sifatida 
quyidagilarni  ko ‘rsatish  mumkin:
1.  Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning eng katta kamchiligi shundan 
iboratki,  ular  tillarrri  qiyoslab  o'rganishga,  bobo  til  shakllarini 
hayolan  tiklashga  asosiy  e ’tiborni  qaratdilar,  lekin  so'zlovchi 
shaxsning  o ‘zi  nazardan  chetda  qoldi.  So‘zlovchi  shaxsning  nutqiy 
faoliyat  mexanizmi,  psixologiyasi,  tilning  ichki  taraqqiyoti  singari 
masalaiarga e'tibor qaratilmadi.
Qiyosiy-tarixiy  tilshunoslikning  ana  shu  yo‘l  qo‘ygan  kamchi- 
liklarini  e ’tiborga  olgan  holda  Brugman  va  Ostxaflar,  eng  aw alo, 
lingvistikaning tadqiqot obyektini o ‘zgartirishni  maslahat beradilar. 
Ularning fikricha, tillarni  qiyosiy o ‘rganayotgan olim ularning bobo 
til  holatini  tiklashga  emas,  balki  hozirgi  hdlatini  tadqiq  etishga 
asosiy  e ’tiborrri  qaratishi  kerak.
2.  Natijada  yosh  gram m atikachilar  tilni  organizmning  psixofi- 
ziologik  faoliyati  sifati  talqin  etdilar.  Bunday  talqin  tilshunoslik 
metodologiyasining o ‘zgarishiga olib keldi. Ya’ni, tilni o ‘rganishning