A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

kolonileri olsa gere'ktir.
Şehir hayatı bu Tura, taraflarında daha Moğollardan önce başla­mıştı. Bazı kalelerin yapılışını yerli ahali «Katay» (yani «Karahıtay») tara nisbet ediyorlar. Fakat Özbek hanları zamanında buralara Özbek- IVlangıt urukları yerleşmiştir. O yüzden yerli tarihlerde memleket tarif edilirken «Başkurt tarafında Tura demekle meşhur Mangıt kariyeleri» denilmiştir¹²⁷). Memleketin şimal ve şimaldoğu bölümlerindeki kasaba­lar, Finler (Ostiyaklar) ile karışık gayrimuharip Türklerle meskûndu.
1581 yılında, rus tüccarlarına tâbi Rus-Kozakları şimalden gele­rek, hanların şimdiki Kazakistan bozkırlarında bulundukları bir za­mandan istifade ederek, «Esker» şehrini ve civarını işgal ettiler. Küçüm Han, ülkesini geri almak için Ruslarla durmadan çarpıştı. Bir zamanlar muvaffak da olabildi. Fakat işleri tekrar bozuldu. Nihayet ailesini Bu- kharaya göndererek, kendisi 1600 yılındaki ölümüne (yahut şehit ol­masına) kadar Zaysan Gölü civarında Kalmuklar ve İşim ırmağı hav­zasında Mangıt-Nogaylar arasında bulunarak, yine Ruslarla mücade­lesine devam etti. Oğulları ise, şihıdiki Kazakistanm şimalbatı bölüm­lerinde ve Başkurdüstanda (İrtış, İşim, Tobıl, Uy ve Yayık ırmakları arasında) pek güç bir durumda yine haklarını müdafaaya devam ettiler.
S
Mangıt-Nogaylarm
Hayatı
ır Derya kıyılarından başlayıp Aral Gölünün her tarafına, batıdan Edil ırmağına kadarki yerlere hâkim olan Mangıt-Nogaylar için 16. ncı asır tam mânası ile bir dağılma çağı olmuştur.
Khıyva, Bukhara ve Taşkent Özbek han ve sultanlarıyla nogay mirzaları ve âyanı, ayni türk şeyhlerine («Seyid Ata» ve «Burhaneddin Kılıç» oğullarına) mensup idiler. Şeyhler, Mangıt-Nogaylar ve Kazak­lar arasında daha itibarlı ve nüfuzlu idiler. Fakat Mangıt mirzaları ara­sında medenî temayüller, şıban-özbek hanlarına göre pek zayıftı. Pek koyu göçebe idiLer. «Derme ev» leri de, daimî göçerli ellerin kullandığı, tekerlekli evlerdi. Bu gibi evlerle göçenler ekincilikle kat’iyyen uğraş­mıyorlardı. Astarkhan, Sar&ycık civarında az çok ekincilikle meşgul olup, muayyen bir yerde yerleşenleri tekerleksiz yani Kazak, Başkurt ve Özbeklerde bugün gördüğümüz «derme ev» lerde otururlar ve «Kara Oylü» (kısaca «Karöylü»). diye adlanırlardı. Uruklar tam mâ­nasıyla askerî teşkilâta maliktiler. Göçtükleri yerlerde, yalnız «otlak» değil, «tâbiye» cihetlerine .de dikkat ederlerdi. Bunun için Mangıt mir­zaları, uruklar üzerinde olan nüfuzları bakımından, kazak hanlarından

daha kuvvetli idiler. «Bek»’ (beğ) denilen büyük beğleri Yayık havzasın­da, «Nuradm» dedikleri veliahd Edil ayaklarında konup göçüyorlardı. Kus düşmanlığı ile tanınmış olan Yusuf Beğ «Yayık»- ve_L «Cim» (Em- ba) boyunda göçer, hükümet divanı da «Saraycık» şehri ve «Kara- Duvan» kasabası ⁸⁸) civarında bulunuyordu* Kardeşi lsmailin rus <Wî)). Her tarafındaki hanlar ve sultanlar bunun ve biraderlerinin damadlar.ı idiler. Diğer bir kardeşi Şagım (=Şah Meh- med) Mirza, Bukhara işlerine bizzat karışıyordu, Abdullah Hanın Mâve- râünnehir ve Horasan seferlerine iştirak etti. Musa Mirza ve oğulları ve biraderlerinden Şıqmanay (Şeykh Mamay) Mirzanın oğulları (Ka- say ve başkaları) Cenubî Başkurdüstanda «Yayık» m yukarısında ve Turgayda, Şagım ve Abdullah Mirzalar Sır Derya havzasında göçü­yorlardı. Bunlara ve oğullarına «Taşkent mirzaları» deniliyordu. Ab­dullah Mirza, Abdullah Hanın, muhalifi olan Taşkent hanları Barak oğlu Baba Sultanla müttefikti. Ona hizmet veya onu himaye ederdi. Musa ve Yusuf Beğler zamanında Edil ırmağının yalnız doğu tarafı, şimdiki Batı Kazakistan «Nogay Sahrası» yahut «Mangıt Eli» adını taşıyordu. Edilin doğusu «Nogay tarafı», batısı ise «Kırım tarafı» ad­lanıyordu. 15 49 yılma ait kayda göre ozaman Edilin Kırım tarafında, Nogay mirzalarına tâbi hiçbir uruk -bulunmuyordu. Fakat 17. nci asrın başında Mangıt-Nogaylarm yarısından fazlası Edilin Kırım tarafına geç­miş bulunuyordu. Böyle bir göçün Kırıın Hanlığını ye Türkiyeyi kuv­vetlendireceğini düşünen Rusya hükümeti, Nogaylarm Edilin batısına -geçmesini, h^!fer. türlü çarelerle menetmeğe çalışıyor, fakat muvaffak olamıyordu.
Bu hareket 16. ncı asYın bütün son yarısında devam etmiştir. Eski «Altın Orda» sahasının gittikçe kuruyup servetinin Rüs eline geçtiği bir sırada, Türkiyenin zengin memleketlerde yaptığı fütuhat işlerine iştirak etmek ve hiç olmazsa Kırımda Rus tesirinden emin yaşamak
^s'*) «Qara-Duvan» 1549 yılına ait kayıtlarda (Prodoljenye Drevnerossiyskoy Bibliotlıeki, VIII, 193) zikrediliyor. «Duvan», «divan» demekffir. Hanlar zamanın­da Başkurdüstanda bulunan «Duvan» mevkii, şimdiki Zalataost’un şimalinde bir yerdir. Altın Orda hanları zamanında ülkenin muhtelif taraflarında böyle .Divân yani hükümet merkezleri olmuştur. Sonradan Kuşlar bunlara «Prikaz» demiş­lerdir.