|
Bronzalar gruppasi. Texnikaning turli sohalarida misning
deyarli hamma metallar bilan (rux va nikeldan tashqari) qotishmalari
keng ishlatiladi va bular bronzalar deb ataladi. Hosil qilingan bunday
bronzalar juda yaxshi quymakorlik va antifriksion xususiyatlarga ega
bo‘lib, korroziyaga chidamlidir. Bronzalardan tayyorlanadigan asosiy
buyumlar (dstallar) quyma, bosim bilan ishlash va kesish orqali hosil
qilinadi. Bronzalar tarkibidagi komponentlariga ko‘ra qalayli,
qo‘rg‘oshinli va boshqalarga bo‘linadi.
Bronza Бр harflari bilan markalanadi. Бр ning o‘ng tomonida esa
bronzaga kiruvchi elementlar yoziladi va shu tegishli elementlaming
% hisobidagi o ‘rtacha miqdorini ko‘rsatuvchi raqamlar bilan
markalanadi. Masalan, Бр OHC 11-4-3 marka bronzaning tarkibida
o‘rta hisobda 11% qalay, 4% nikel, 3% qo‘rg‘oshin va qolgani misdan
(mis miqdorini % hisobida ifodalaydigan raqamlar bronza markasiga
yozilmaydi) iborat ekanligini bildiradi.
Qalayli bronzaning tarkibiga kiruvchi elementlardan qalay misga
nisbatan qimmat va kamyob bo‘lganligi uchun bunday bronzalaming
tarkibi o‘zgartirilib, boshqa markadagi bronzalar ishlab chiqaril-
moqda. Bunday bronzalarga aluminiyli bronza Бр A5 va juda
murakkab aluminiy temir-marganesli bronza Бр JDK Мц 10— 3— 1,5
va boshqalar kiradi.
Qalayli bronzalar (faqat mis bilan qalaydan iborat) insoniyatga
juda qadimdan m a’lum. Lekin bunday bronzalaming tarkibida qalay
miqdorining oshib borishi maqsadga muvofiq emas, chunki bronza
laming plastikligi va yopishqoqligi
pasayib, mo‘rtligi oshib bora-
di. Shu boisdan tarkibida 14% dan ko‘p qalay miqdori bo‘lgan bron
zalar deyarli ishlatilmaydi.
Shuning uchun quymali bronzalar tarkibidagi qalay miqdoriga
qarab bir fazali (a) va ikki fazali (b) bo‘lishi mumkin.
Qalayli bronzalaming xususiyatlarini oshirish maqsadida ularga
legirlovchi elementlar qo‘shiladi. Masalan: bronzalaming mexanik
xususiyatlarini oshrish uchun legirlovchi elementlar Ni, Zn, P,
texnologik xususiyatlarini oshirish uchun Pb, Zn, Ni antifraksion
xususiyatlarini oshirish uchun) Pb, P va korroziyaga chidamliligini
oshirish uchun Ni elementlari qo‘shiladi.
Turli buyumlar hosil qilish usuli bo‘yicha bronzalar deformat-
siyalanuvchi (bir fazali) va quymali (ikki fazali) larga boMinadi.
Deformatsiyalanuvchi bronzalardan turli prujina va pmjinalanuvchi
78
materiallar, quymali bronzalardan maxsus vazifalarni bajarishga
m oijallangan sirpanuvchi podshipniklar (katta tezlik va bosim ostida
ishlaydigan), turli armaturalar, yuqori issiqbardosh va elektr
o ‘tkazuvchan hamda korroziyabardosh detallar, naqshli va badiiy
quymalar olish uchun foydalaniladi.
Keyingi vaqtlarda qalay kamchil boiganligi uchun bronzaning
boshqa maxsus navlari ishlab chiqilmoqdaki, ular o ‘zlarining turli
xususiyatlariga ko‘ra qalay li bronzaga nisbatan yuqori sifatli
hisoblanadi va texnikaning turli sohalarida juda keng ishlatilmoqda.
Aluminiyli bronza (tarkibida 5 - 11% A l) yuqori antikorrozion va
mexanik xossalarga egadir, lekin quymakorlik xossasi bo‘yicha
qalayli bronzadan ustunlik qilolmaydi. Bunday bronzadan asosan turli
tishli g‘ildiraklar, turbina detallari, vtulkalar, klapan sedlolari va
hokazolar ishlab chiqariladi.
Kremniyli bronza (1—4% Si) — legirlangan nikel, marganes va
rux o ‘zlarining mexanik xossalari bo'yicha p oiatga yaqinlashadi va
qimmatbaho qalayli va berilliyli bronzalami almashtirish uchun
ishlatiladi. Bunday bronza turlaridan ishqalanuvchi sharoitda 250°C
gacha temperaturada ishlaydigan detallar ishlab chiqarish uchun
foydalaniladi.
Qo‘rg‘oshinli bronza (25-30% Pb) ham antifriksion xususiyatga
ega b o iib , yaxshi kesib ishlanadi, urilish nagruzkasini yaxshi qabul
qiladi va toliqish mustahkamligi katta. Bunday bronza turlaridan
nagruzka ko‘p tushadigan, yuqori tezlik sharoitida
ishlatiladigan
aviatsiya dvigatelining podshipniklari, dizellaming turbinalari va
boshqa detallar ishlab chiqariladi.
Bundan tashqari, qimmatliroq boiishiga qaramasdan berilliyli
bronza (3% gacha Be boiadi) ham turli sohalarda keng ishlatiladi. U
o ‘zining juda yuqori mexanik xususiyatlari toblangandan keyin ye
yilishga bardoshliligi, korroziyaga chidamliligi, yuqori issiqlik va
elektr oikazuvchanligi (500°C temperaturada bulaming mustahkam
ligi xuddi 20°C dagi aluminiyli bronzaning mustahkamligidek) bilan
xarakterlidir. Undan juda yuqori talabga javob beradigan maxsus
detallar: aniq, priborlarda elastik elementi boigan membranalar, sir
panuvchi kontaktlar, prujinalar, kulachoklar, shestemyalar, chervyakli
uzatmalar, yuqori tezlik va temperaturada ishlaydigan podshipniklar
va hokazolarda ishlatiladi.
79
Bronzalar Бр harflari bilan markalanadi yoki ifodalanadi. Bunday
harflardan keyin legirlovchi elementlaming harfiy ifodalari va
ulaming protsent hisobidagi miqdorlarini ifodalovchi raqamlari
berilgan bo‘ladi. Masalan, Бр ОЦС-8-4-3 -(
8
% Sn, 4% Zn, 3% P
6
qolgani mis), БрБ2 (2% Be), Бр АЖН 10-4-4 (10%, 4%, Fe 4% Ni
qolgani misdir). Bulardan tashqari, yana mis-nikelli qotishmalar ham
juda keng ishlatiladi. Ular melxiorlar, neyzilberlar va boshqalardir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
