A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

6.12-rasm.  Vakuumda qoliplash y o ‘li bilan presslash sxemasi
6
.
1 2
-rasmda  vakuum  usulida  erkin  botirish  sxemasi  tasvirlangan. 
Qizdirilgan  list  tanavor  botirish  halqasi  (
2
)  bilan  siqish  halqasi  (3)
97

---

orasiga  qisqichlar  (4)  yordamida  siqiladi.  Vakuum-kameradan  havo 
so‘rib  olina  borgan  sari  tanavor  (
6
)  halqa  (2)  orqali  botadi.  Botish 
qiymati  ko‘rsatkich  (5)  bilan  nazorat  qilinadi  va  vakuum  nasosning 
uzilishi  (ajratilishi)  bilan  belgilanadi.  Pnevmatik  usulda  erkin  botirish 
vakuum usulida botirish kabidir.
Presslash.  Plastmassalami  presslash  deganda  ulami  yopiq 
kameralarda (press-qoliplarda)  bosim  ta ’sir ettirib  ishlash  tushuniladi. 
Presslash odatdagi presslash bilan quyma presslash ga boiinadi.
Odatdagi  presslash usuli qizdirib va sovuqlayin presslash turlariga 
bo‘linadi;  odatdagi  presslash  usuli  press-qolipga  solinadigan  material 
miqdori juda aniq  bo‘lishini talab etadi,  chunki pressmaterialning juda 
oz  miqdorigina  puanson  (1)  bilan  matritsa  (3)  orasidan  siqib 
chiqariladi.  Buyum  (2)  hosil  qilishda  materialning  siqib  chiqarilgan 
ortiqcha miqdori  grot shuningdek, piter deb ataladi.
Qizdirib  presslash  turi  eng  ko‘p  tarqalgan.  Buyum  presslash 
uchun  presskompozitsiya  (granulalar,  smola  shimdirilgan  to‘qimalar 
va  boshqalar  tarzida)  qizdirilgan  press-qolipga  solinadi,  bu  yerda  u 
qizib  plastik  bo‘lib  oladi.  Press-qolip  sekin-asta  yumila  borgan  sari 
presskompozitsiya  qolipning  barcha  chuqurlik  va  bo‘shliqlarini 
to'ldiradi.  Buyum to  qotguncha bosim  ostida tutib turiladi.  Ko‘pincha 
presskompozitsiya  qolipga  solish  oldidan  80-150  °C  gacha  qizdirib 
olinadi  (buyumning  kesimi  katta  boMganda  qizdirib  olish  usulidan 
ayniqsa,  ko‘p  foydalaniladi),  shunday  qilinganda  ish  unumi  ortadi  va 
presslash  vaqtida  bosimni 
kamaytirishga  imkoniyat  tug‘iladi. 
Presskompozitsiya  yuqori  chastotali  tok  bilan  qizdiriladi,  yuqori 
chastotali  tok  molekulalar  orasida  sodir  bo‘ladigan  ishqalanish 
hisobiga  pressmaterial  ichida  issiqlik  ajralib  chiqishini  ta’minlaydi 
(molekulalaming  ishqalanishi  tok  yo‘nalishi  o ‘zgarganda  ulaming 
burilishidan kelib chiqadi).
Press-qolip, odatda, bu,  gaz, o ‘ta qizigan suv yoki elektr toki bilan 
160-135  °C  gacha  qizdiriladi,  qizdirib  presslashda  bosim  100-550 
kG/sm
2
  bo‘ladi.  Qizdirib  presslash  usulida,  asosan,  fenol-formaldegid 
smolalari  asosida  tayyorlangan  kompozitsiyalar  va  aminoplastlar, 
shuningdek,  armaturalangan  poliefir  plastikalaridan  buyumlar tayyor­
lanadi.
Qizdirib  presslash  usuli  shakli  murakkab  bo‘lmagan  chuqur 
buyumlar  (masalan,  televizorlar  va  radiopriyomniklaming,  telefon 
apparatlarining  korpuslari),  shuningdek,  ko‘plab  ishlab  chiqarishda
98

---

mayda  buyumlar  (tugmachalar,  taqalar  va  shu  kabilar)  tayyorlashda 
qoilaniladi.