A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

СГ
0,8
0,4
V
/
\P
'
^
—
0
60
120
Vaqt, sek
4.5-rasm. Sianlangan qatlam qalinligining vaqtga bog‘liqligL
4.6. Qattiq qotishmalar. Mineralokeramik va metallokeramik
materiallar
Qattiq  qotishmlar.  Qattiq  qotishmalar qattiqligi,  mustahkamligi, 
yeyilishga  chidamliligi,  o ‘tga  chidamliligi  yuqori  bo‘lgan  qiyin 
eriydigan  karbidlar  asosida  tayyorlanadi.  Qattiq  qotishmalaming  bu 
xossalari  ular  800-1000°C  gacha  qizdirilganda  ham  saqlanadi.  Ishlab 
chiqarish  usuliga  ko‘ra  qattiq  qotishmalar  quyma  va  metall-keramik 
xillarga  boiinadi.  Metall-keramik qotishmalar volfram,  titan  va  tantal 
karbidlari  kukunlarini  kobalt  bilan  birga  pishirib  olinadi.  Kobalt 
qotishmalarga qovushoqlik berish uchun qo‘shiladi.
Quyma  qattiq  qotishmalar  maxsus  elektrodlar  (GOST  10051-75) 
ko‘rinishida,  asbob  yoki  detalga  suyultirib  yopishtirishga  yaroqli 
holda  tayyorlanadi.  B2K,  B3K  qotishmalari  (stellitlar),  sormayt 
quyma  qotishmalarga  kiradi.  Stellitlar  volfram,  xrom  va  kobalt 
asosidagi  qotishmalardir.  Bu  qotishmalar  shtamplar,  metallni  qirqish 
pichoqlari,  tokarlik  dastgohlarining  markazlari  kabi  yangi  yoki 
yoyilgan  detal  va  asboblar  sirtiga  suyultirib  qoplanadi.  Qotishmalar 
atsetilen-kislorodli  alangada  yoki  elektr  yoyi  alangasida  suyultiriladi. 
Suyultirilgan  stellit  qatlami  qattiq  eritma  va  xrom  karbididan  tashkil 
topgan  evtektika  strukturasiga  ega  boiadi.  Suyultirib  qoplangan 
qatlamning  sovitilish  tezligi  qancha  katta  boisa,  uning  mexanik
65

---

xossalari  shuncha  yuqori  bo‘ladi,  chunki  bunda  zarralar  maydaroq 
bo'ladi.  Suyultirib  qoplangan  qatlamga  termik  ishlov  berilmaydi. 
Qattiq  qotishmalar  suyultirib  yopishtiriladigan  detallar  yoki  asboblar 
uglerodli  po‘latdan  tayyorlanadi,  bu  bilan  qimmat  turadigan 
legirlangan  po‘iat!ar  tejaladi.  Yuqorida  qayd  qilingan  qotishmalarni 
po‘lat  detallarga  ham,  cho‘yan  detallarga  ham  suyultirib  qoplash 
mumkin.
Quyma  qattiq  qotishmalarga  temir  xromli  asosdagi  yuqori 
uglerodli  xromli  qotishmalar,  ya’ni  sormaytlar  ham  kiradi.  Ular 
birlamchi  karbid  va  evtektika  strukturali 
( № 1
  sormayt)  evtektikadan 
keyingi  xromli  cho‘yandan yoki  perlit  va karbidli  evtektika  strukturali 
( № 2
  sormayt)  evtektikadan  oldingi  oq  cho'yandan  iborat  bo‘lishi 
mumkin.  Sormaytlar  5-7  mm  diametrli  chiviqlar  ko‘rinishida  ishlab 
chiqariladi  hamda  normal  va  yuqori  temperaturalarda  ishqalanish 
sharoitida  ishlovchi  cho‘yan  va  po‘lat  detal  hamda  asboblarga 
suyultirib  qoplashda  ishlatiladi.  № 
1
  sormayt  suyultirilib  qoplangan 
qatlam qattiqligi  ВДС  4 8 - 50  bo‘ladi.  Unga termik  ishlov  berilmaydi. 
№2  sormayt  suyultirib  qoplangan  qatlam  850-900°C  temperaturada 
yumshatilgach, moyda toblanadi va yuqori temperaturada bo‘shatiladi. 
Quyma  qattiq  qotishmalar  bilan  qoplangan  detal  va  asboblaming 
puxtaligi  12  va  undan  ham  ko‘p  marta  ortadi.  Zarrador  (yoki 
kukunsimon)  qattiq  qotishmalar  kukun  ko‘rinishida  yoki  zarrasining 
0
‘lchami  1-3  mm  li  zarralar  ko‘rinishida  tayyorlanadi.  Zarralar 
qotishmalarga  stalinit  kiradi  va  ular  qishloq  xo‘jalik  mashinalari 
detallarining,  parmalash  iskanalarining  yeyilishiga  chidamliligini 
oshirish  uchun  stellitlar  o‘miga  ishlatiladi.  Stalinit  tarkibida 
8
%  C, 
13%  Mn,  3%  Al,  18%  Cr va  boshqalar  bo‘ladi.  Zarrador  qotishmalar 
trubasimon 
elektrodni 
to‘ldirgich 
sifatida 
yoki 
suyultirib 
yopishtiriladigan kukun  sifatida ishlatiladi.  Suyultirib yopishtirish turli 
usullar bilan,  ko‘pincha elektr yoyi yordamida payvandlash usuli bilan 
bajariladi.
Metall-keramik  qattiq  qotishmalar  volfram  (WC),  titan  (TiC), 
tantal (TaC) karbidlari bilan metall kobalt (Co) ning qattiq eritmasidan 
iborat.  Metall-keramik  qotishmalardan  yasalgan  buyumlar  metall 
qirqish  asbobi  (keskich,  parma,  freza,  razvertka)  ning  ish  qismiga 
yopishtirish uchun plastinka ko‘rinishida ishlab chiqariladi.
66

---

Metall-keramik  qattiq  qotishmalar  (GOST  3882-74)  uchta: 
volframli, titan-volframli, titan-tantal-volframli  guruhlarga boiinadi.
Volfiramli  qattiq  qotishmalar(masalan,  ВКЗ,  ВКЗМ,  BK
6
,  BK
8
, 
BK
6
M  va  boshqalar),  cho‘yan,  bronza,  farfor,  oyna  kabi  mo‘rt 
materiallarga  ishlov  berishda  qoilaniladi.  Oqartirilgan  cho‘yan, 
olovga  chidamli  p o iat,  plastmassalami  tozalab  va  ularga  qisman 
ishlov  beruvchi  kesuvchi  asboblar BK
6
M  qotishmasi  bilan  qoplanadi. 
Parmalash,  cho‘zish,  o ‘tga  chidamli  va  zanglamaydigan  poiatlam i 
xomaki  yo‘nish  asboblari  BK
8
M  qotishmasi  bilan  qoplanadi. 
Qotishma markasi  oxiridagi  В  harfi  u yirik  zarrali  ekaniigini,  M  harfi 
esa mayda zarrali ekaniigini  bildiradi.
Mayda  va  yirik  zarrali  volframli  yuqori  kobaltli  BK20,  BK25, 
ВЮ О  kabi  qattiq  qotishmalar  hamda  mustahkamligi  va  zarbiy 
qovushoqligi  yuqori  boigan  yangi  qattiq  qotishmalar  BK15B, 
BK20B, BK25B zarbiy nagruzka sharoitida ishlovchi qattiq qotishmali 
shtamplar  tayyorlashda  ishlatiladi.  Qattiq  qotishmali  shtamplaming 
puxtaligi  p o ia t  shtamplamikiga qaraganda 30-50  marta katta boiadi, 
bu esa katta iqtisodiy samara beradi.
Titan-volframli  qattiq  qotishmalar  (T5K10,  T15K6,  T30K4)  va 
boshqalar  p o ia t,  latun  kabi  qovushoq  materiallarga  ishlov  berish 
uchun moijallangan.  Masalan, xomaki yo‘nuvchi,  shuningdek, p o iat- 
ning  sirtini  va  kuyindi  hosil  boigan  qismini  (shu  jumladan  p o ia t 
pokovkalar,  shtamplangan  zagotovka  va  quymalar  ham)  xomaki  va 
tozalab  randalovchi  kesuvchi  asboblar  T5K10  qotishmasi  bilan 
qoplangan.
Titan-tantal volframli  qattiq  qotishma (TT7K12 va TT10K5B) lar 
p o ia t  pokovkalarga  xomaki  ishlov  berishda  qoilaniladi.  Bu 
qotishmalaming  qovushoqligi,  yeyilishga chidamliligi  va  mustahkam­
ligi  (oB=1550MPa)  qattiq  titan-volframli  va  volframli  qotishmalar- 
nikiga nisbatan yuqori.
Masalan,  volframli  qotishmaning  BK
8
  markasi  uning  tarkibida 
92%  volfram  karbidi, 
8
%  kobalt  boiishini  bildiradi.  T30K4  titan- 
volframli  qotishmada  tantal  va  titan  karbidlarining  umumiy  miqdori 
taxminan  7%,  kobalt  12%,  qolgani  (81%)  volfram  karbididan  iborat. 
Qattiq qotishmalaming qolgan markalari ham  shunday markalanadi.
Plastifikatsiyalangan qattiq qotishmalar parma,  zenker,  razvyortka 
kabi  murakkab  shakldagi  asboblami,  shuningdek,  qattiq  qotishmalar 
bilan jihozlash  qiyin  b oigan  kichik  oicham li  asboblami  tayyorlashda
67

---

ishlatiladi. 
Plastifikatsiyalangan 
qattiq 
qotishma 
deb, 
400°C 
temperaturada  qaynab  turgan  parafinga  botirilib  sovigach,  u  bilan  bir 
jinsli  massa  hosil  qiluvchi  presslangan  kukunga  aytiladi.  Plastifikat­
siyalangan  qattiq qotishmadan tayyorlangan briketlarga osongina qilib 
ishlov  berish,  presslash  va  shakldor  fileralardan  siqib  chiqarish 
mumkin.  Bu  usullardan  birontasi  bilan  tayyorlangan  asbob  maxsus 
pechlarda 
1300°C  temperaturada  pishiriladi.  Pishirilgan  zarur 
qattiqlikka  erishgan  asbobga  uzil-kesil  ishlov  beriladi  va  yo‘niladi. 
Plastifikatsiyalangan qattiq qotishmadan tayyorlangan kesuvchi asbob, 
qattiq  qotishma  bilan  jihozlangan  asbobga  qaraganda  buyumlaming 
ishlangan sirtlarining sifatli bo‘lishini ta’minlaydi.
Mineral-keramika-texnik  glinozem  (A 1203)  asos  qilib  olingan 
sintetik  materialdir.  Hozirgi  vaqtda  mikrolit  deb  ataladigan  ЦМ-332 
markali  mineral-keramika  keng  tarqalgan.  Qattiqligi  (HRA  91-93), 
issiqlikka  va  yeyilishga  chidamliligi  bo‘yicha  qattiq  qotishmalardan 
ustun 
turadi. 
Mustahkamligining 
pastligi 
va  juda  mo‘rtligi 
mikrolitning  kamchiligi  hisoblanadi.  Mikrolit  plastinkalari  bilan 
jihozlangan  asboblar  ish jarayonida  ularni  1200°C  temperaturagacha 
qizdirilganda  ham  o‘zining  qattiqligini  yuqotmaydi.  Shuning  uchun 
ham  zarbsiz  nagruzka  sharoitida  po‘lat  va  cho‘yan  detallarga,  rangli 
metallar  hamda  ulaming  qotishmalariga,  nometal 
1
  materiallarga, 
kesish chuqurligi va surishlar katta bo‘lmaganda katta tezlikda tozalab 
va  qisman  ishlov  berishda  mineral-keramikadan  samarali  foydala­
niladi.
Mikrolit  plastinkalarini  tayyorlash  texnologayasi  quyidagicha: 
tayyorlangan  kukun  qolipga  solinadi,  presslanadi,  so‘ngra  1750—
 
1900°C  temperaturada  pishiriladi.  Plastinkalami  bosim  ostida  quyish 
usuli  bilan  ham  olish  mumkin.  Asbob  detallariga  plastinkalar 
kavsharlanadi  yoki  mexanik  usulda  mahkamlanadi.  Kavsharlash 
uchun  plastinkani  metallash  lozim,  ya’ni  uning  sirtini  kavsharlash 
imkonini beradigan metall qatlami bilan qoplash zarur.
Mineral-keramikaga  volfram,  molibden,  bor,  titan,  nikel  va 
boshqa  elementlar  qo‘shib,  ekspluatatsion  xarakteristikalarini  yaxshi- 
lash mumkin.  Bunday materiallar kermetlar deb  ataladi. Ulardan qiyin 
ishlov  beriladigan  po‘lat  va  qotishmalarga  kesib  ishlov  berishda 
foydalaniladi.