A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

10.5.2.  Cho‘yanIarnlng payvandlanuvchanligi
Cho‘yanlami  payvandlashdagi  qiyinchiliklar  ulaming  quyidagi 
xossalari bilan tushuntiriladi.
1. Cho‘yanda oquvchanlik  maydonchasining boim asligi va uning 
plastikligining  pastligi  uzilishdagi  vaqtinchalik  qarshilik  qiymatiga 
yetadigan  zo‘riqishda  darzlar  paydo  boiishiga  olib  keladi.  Bu 
zo‘riqishlar  detallar  quyilayotgan  yoki  payvandlanayotgan  vaqtda  bir 
tekis  qizdirilmasligi  yoki  sovutilmasligi  hamda  buyumlami  ishla- 
yotgan  paytda  vujudga  kelishi  mumkin.  Darzlar  payvandlash 
jarayonida  hamda  payvand  buyumni  sovutishda  asosiy  metallda  ham, 
chok metalida ham hosil boiishi mumkin.
2.  Tez  sovitilganda  cho‘yanning  martensit,  beynit  va  troostitning 
mo‘rt  strukturalarini  hosil  qilib  toblanishga  moyilligi.  Toblangan 
qismlarda  cho‘yan  qattiq  (800  B)  b o iib   qoladi  va  unga  mexanik 
ishlov  berib  boim aydi.  Toblash  strukturalari  yana  avval  ichki 
zo‘riqishlami  paydo  qiladi,  ular  esa  darzlar  hosil  boiishiga  olib 
keladi.
3.  Payvandlash  joyi  tez  sovutilganda  cho‘yanning  oqarishga 
moyilligi  odatda,  payvand  chok  chegarasida  va  buyum  metalida 
oqargan  yupqa  qatlam  yuzaga  kelishiga  sabab  boiadi.  Oqargan  bu 
qatlamning  plastikligi  payvand  birikmaning  boshqa  qismlariga 
nisbatan  past  bo iad i  va  payvand  birikmaning  sovitilishidan  hosil 
boiadigan cho‘zuvchi  kuch ta’sirida u suyuqlantirib qoplangan metall 
bilan  birga asosiy  metalldan  ajralib  sinib tushadi  yoki  oqargan  qatlam 
bilan asosiy metall chegarasi bo‘ylab darzlar hosil boiadi.
4.  Suyuq  holatdan  qattiq  holatga  o‘tishda  cho‘yanlar  xamirga 
o ‘xshash  holatda  boim aydi.  Cho‘yanning  bu  xossasi  uni  qiya  va tik 
vaziyatlarda  payvandlashni  qiyinlashtiradi  hamda  ship  vaziyatda 
payvandlashga  imkon bermaydi.
175

---

5.  G ‘ovaklar  hosil  bo‘lishiga  moyillik.  Bu  xususiyat  cho‘yan- 
laming  past  haroratda  suyuqlanishi  (tarkibida  4,3  %  uglerod  bor 
cho‘yanning 
Tsuyuq= l 142°C, 
sanoat 
cho‘yanlariniki, 
odatda 
Tsuyuq =1200,  1250  °C  bo‘ladi) va uning suyuq  holatdan  qattiq holatga 
tez  o'tishi  bilan  tushuntiriladi.  Shuning  uchun  gazlar  (asosan 
oksidlovchi  atmosferada  hosil  boMadigan  CO  va  C 0 2)  metalldan 
ajralib chiqishga ulgurmaydi.
6.  Cho‘yan  buyumlaming  kimyoviy  tarkibi,  termik  ishlanishi  va 
strukturasiga ko‘ra bir jinsli emasligi.  Bu payvandlashning turli-tuman 
texnologiyasi va usullarini  qo‘llashni talab etadi.  Mayda donli kulrang 
cho‘yanlar  yirik  donli  cho‘yanlarga  nisbatan  yaxshi  payvandlanadi. 
Qora  cho‘yanlar yomon  payvandlanadi,  ular  singan joyida to ‘q  rangli 
yirik donli tuzilishga ega bo‘ladi.  Bunday cho'yanlar grafitli  cho‘yan- 
lar  deb  ataladi,  chunki  ularda jami  uglerod  erkin  grafit  ko‘rinishida 
bo‘ladi.  Bunday strukturali cho‘yanni  payvandlashda zarur sifatga ega 
boMgan payvand birikma hosil qilinmaydi.
Mustahkamligi  yuqori  va  mayda  donli  bolg‘alanuvchan  cho‘yan- 
lar kulrang cho‘yanlarga nisbatan yaxshi payvandlanadi.