A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

10.3.  Metallami gaz alangasida payvandlash
Metall  yoki  qotishmadan  qilingan  tanavorlarning  ma’lum  bir 
qismini  kesish  uchun  turli  usullardan,  ya’ni  turli  dastgohlarda  turli 
kesuvchi  asboblar  yordamida  hamda  elektr-kimyoviy,  elektr-erozion, 
gaz  va  elektr  yoydan  foydalaniladi.  Biz  sanoat  miqyosida  eng  ko‘p 
qoMlaniladigan oxirgi ikki usul ustida to‘xtab o ‘tamiz.
Metallami  gaz  (kislorod)  bilan  kesish  alangalanish  haroratigacha 
qizdirilgan  metallning  kislorod  oqimida  yonishiga  asoslangan.  Kislo­
rod  bilan  kesiladigan  metallaming  alangalanish  harorati  suyuqlanish 
haroratidan  past  boiishi,  issiqlikni  o‘zidan  yomon  o ‘tkazishi  va  hosil 
bo‘ladigan  shlaklaming  suyuq  holda  oquvchanligi  yuqori  bo‘lishi 
lozim.  Bu  talablarga  tarkibida  0,7  %  gacha  uglerod  bo‘lgan  poMatlar 
va legirlangan konstraksion  poMatlar javob beradi.
Tarkibida  2,2%  С  bo‘lgan  cho‘yanning  suyuqlana  boshlash 
harorati  1147°C  ga,  alangalanish  harorati  esa  taxminan  1400°C  ga 
teng  bo‘lganligi  uchun  cho‘yanlami  kislorod  bilan  qirqib  boim aydi. 
Y a’ni  kislorod  bilan  qirqilishi  mumkin  boMgan  metall  oksidining 
suyuqlanish  harorati  o‘zining  suyuqlanish  va  alangalanish  haroratla- 
ridan  past  boMishi  shart.  Shundagina  kesish  vaqtida  hosil  boMadigan 
metall  oksidlari kesik orasidan osongina haydaladi va  metallning ostki 
qismlariga  kislorodning  ta’sir  etishi  uchun  yoM  ochiladi.  Masalan, 
aluminiyning  suyuqlanish  harorati  657°C,  aluminiy  oksidining 
suyuqlanish harorati esa 2050°C.  Binobarin,  aluminiyni  faqat kislorod 
bilan qirqib boMmaydi.
167

---

Kislorod  biian  qirqishning  yana  bitta  sharti  shundan  iboratki, 
qirqilishi  mumkin  bo‘lgan  metallning  issiqlik o‘tkazuvchanligi  yuqori 
bo‘lmasligi  shart,  aks  holda  qirqilish  zonasi  tez  soviydi  va  harorati 
alangalanish haroratidan pasayadi.
Metallami  kislorod  bilan  qirqishda  universal  keskich  (rezak)  dan 
foydalaniladi.  Keskichlar  qizdirish  alangasini  hosil  qilish  va  kesish 
zonasiga toza kislorod uzatishga xizmat qiladi.
Odatda, metallar dastaki usulda va mashinalarda qiqriladi. Dastaki 
usulda  qirqishda  foydalaniladigan  asbob  keskich  (rezak)  deyilib,  bu 
asbobning  payvandlash  gorelkasidan  farqi  shundaki,  unda  qirquvchi 
kislorodni haydovchi qo‘shimcha kanal bor.
Keskichlar quyidagi turlarga ajratiladi:
1. Kesish turi bo‘yicha -  ajratish, yuzaki kesish uchun.
2. Vazifasiga ko‘r a -  dastaki,  maxsus mashinada kesish uchun.
3.  Yonilg‘i  turi  bo‘yicha  -   atsetilen,  atsetilen  o‘mida  ishlatiladi­
gan gazlar, suyuq yonilg‘ilarda ishlaydigan keskichlar.
4. Ishlash tamoyili bo‘yicha -  bir xil bosimli,  injektorli.
5. Kislorodning bosimi bo‘yicha-past va yuqori bosimli.
6.  Mundshtukning  tuzilishiga  qarab  -   tirqishli,  ko‘p  soploli 
keskichlar.
Sanoat  miqyosida  ishlatiladigan  keskichlaming  markalari:  П ГС - 
70,  ПГМ -70,  ПАТ-70,  ПАО-70,  PA3-70  (quyma  keskichlar),  P3R 
«Plamya»,  РУЗ-70  «Raketa»,  «Fakel»,  «Raketa-1»  PM-1000,  РГМ -
2, РГМ -3, РГМ-5  va h.
Bundan  tashqari,  hozirgi  vaqtda  metallami  qirqish  uchun  turli 
ko‘chmas  va  ko‘chma  kesish  mashinalaridan  keng  foydalaniladi. 
Bunday  mashinalarga  «Sputnik-2»,  «Raduga»,  П ГФ -2-67,  АШ С-2, 
АШ С-70, СГУ-61,  «Odessa» kabilami misol qilib keltirish mumkin.
Metallami  dastaki  qirqishda  ko‘proq  УР  turidagi  keskich  ishla­
tiladi  (10.3-rasm).  Keskichga  naycha  (1)  oraliq  kislorod,  naycha  (2) 
oraliq  esa  atsetilen  kiradi.  Atsetilen  kislorod  aralashmasi  uchun  zamr 
bo‘lgan  kislorod  miqdori  ventil  (3)  bilan,  atsetilen  miqdori  esa  ventil