A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

9.1-rasm.  Po Hat tayyorlanmalarning sovuqlayin bosim 
mikrostrukturasi.
Bunday jarayon  nusxasini  sxematik  tarzda  qirralari  bilan  yonma- 
yon  qo‘yib  taxlangan  tangalaming  bir  oz  ishlatilgandagi  vaziyatiga 
o ‘xshatish mumkin. Bunda tangalar bir-biriga nisbatan  sirpanib  siljishi 
bilan birga qiyalanish tekisligiga qarab bir oz buriladi.
Metallami  sovuqlayin  bosim  bilan  ishlashda  bu  murakkab 
jarayonda  struktura  o‘zgarishi  oqibatida  uning  puxtaligi,  qattiqligi, 
elastikligi ortib, plastikligi pasayadi.  Bunday fizik puxtalanish naklyop 
deb ataladi.
142

---

M a’lumki,  metall  qatlami  1000  °C  gacha  qizdirib  ishlashda  don- 
laming  bog‘Ianish  puxtaligi  pasayganligi  sababli  avval  metailmas 
materiallar,  keyin  donlar  deformatsiyalana  boradi  va  qisman  parcha- 
lanadi.  Lekin  poiatning  rekristallanishi  (qayta  kristallanish)  sababli 
deformatsiyalanayotgan  donlar ayni vaqtda qayta kristallanib,  dastlab- 
ki  holiga  qaytadi.  Metailmas  materiallar  esa  deformatsiyalan- 
ganligicha  qoladi,  chunki  ular qayta  kristallanmaydi.  Shu  sababli  tola 
yo‘nalishi bo‘yicha puxtaligi ortadi.
Metall  tayyorlanmani  qarama-qarshi  tomonlarga  aylanuvchi  ikki 
silindrik  jo ‘va  orasidan  ezib  (siqib)  o ‘tkazish  prokatlash  deb  va 
buning natijasida olinadigan buyum esaprokat deb ataladi.
Prokatlashning sxematik tasviri 9.2-rasmda ko‘rsatilgan.  Rasmdan 
ko‘rinib  turibdiki,  qalinligi  H  bo‘lgan  tayyorlanma  qarama-qarshi 
tomonlarga  aylanuvchi  jo ‘valarga  ishqalanish  Uifayli  qamraladi  va 
j o ‘valar  orasidan  qisilib  o ‘tayotganda  deformatsiyalanib,  qalinligi  h 
bo‘lib  chiqadi.  Demak,  prokatlashda  tayyorlanmaning  qalinligi 
kamayib, uzunligi ortadi.
Tayyorlanmaning  prokatlashdan  oldingi  qalinligi  bilan  prokatlan- 
gandan  keyingi  qalinligi  orasidagi  ayirma  absolyut siqilish,  absolyut 
siqilishni  umumiy  uzunlikka  nisbati  esa  nisbiy  siqilish  miqdori  deb 
ataladi.  Tayyorlanmaning  siqilayotgan  qismi  deformatsiyalanish