|
3.1. Legirlangan p oiatlar
Ishqalanish juftliklari uchun materiallar sifatida kulrang, juda
puxta va bolg‘alanuvchan cho‘yanlar ishlatiladi. Bu cho‘yanlardan
podshipnik, vtulka va boshqa ishqalanishda ishlovchi detallar
tayyorlanadi. Cho‘yanlaming antifriksion xossasi ulaming tarkibidagi
perlit, ferrit miqdoriga bogiiq.
Legirlangan poiatlarning toblanish chuqurligi katta, lekin
toblanish tezligi kichik boiganligi sababli, ular sovutish tezligi kichik
b o ig an muhit (havo, moy) larda toblanadi. Bu esa buyumlardagi
deformatsiyani kamaytirib, darz paydo b o iish xavfining oldini oladi.
43
Toblanish chuqurligini oshirish maqsadida p o ia tlar marganes,
xrom va bor singari nisbatan arzon hamda nikel, molibden kabi
nisbatan qimmatbaho elementlar bilan legirlanadi.
Konstruksion legirlangan po iatlar sonlar va harflar bilan
markalanadi. Marka oldidagi ikki xonali son p o ia t tarkibidagi uglerod
miqdorining yuzdan bir foizini ko‘rsatadi. Sonlardan keyingi harflar
legirlovchi elementlami, harflardan keyingi sonlar esa to iiq foizdagi
legirlovchi elementlar miqdorini bildiradi. Legirlovchi elementlar
harflar bilan quyidagicha belgilanadi: A-azot,
Б-niobiy,
B -
volfram, Г-marganes, Д-m is, E-selen, K-kobalt, H-nikel, M -
molibden, П-fosfor, P-bor, C-kremniy, T-titan, Ф-vanadiy, X-xrom,
Ю-alum iniy va h.k.
Legirlangan po iatlar sifatli b o iib , ulardagi fosfor, oltingugurt
elementlarining miqdori 0,035 % dan oshmaydi.
Yuqori sifatli legirlangan po iatlar tarkibida bu elementlar
miqdori 0,025 % dan oshmaydi va marka oxiriga A harfi qo‘yiladi.
Quyidagi misollar yordamida legirlangan poiatlam ing marka-
larini sharhlaymiz:
12X2H4A-0,12 % uglerod, 2 % xrom, 4 % nikel va A-yuqori
sifatli; 18XTT-0,18 % uglerod, legirlovchi elementlardan keyin sonlar
yo‘qligi 0,8-1,2 % ekaniigini, 0,03-0,09 % titan borligini bildiradi.
Vanadiy, titan, niobiy, volfram, azot kabi elementlar p o ia t tarkibida
kam miqdorda b o iib , uning xossalariga kuchli ta’sir ko‘rsatadi hamda
ular poiatning markasida ko‘rsatilmaydi. Masalan, 10Ф2Б-0,02-
0,05% niobiy, 20ХГМ - 0,001-0,005%) bor elementlari mavjud.
Tarkibida uglerod miqdori 0,22 % dan kam b o ig an va oz
miqdorda marganes, kremniy, xrom, nikel, mis, vanadiy, titan, azot
elementlari bilan legirlangan p o ia tlar kam legirlangan po'latlar
deyiladi. Bu poiatlarga 09Ф2, 09Ф2С, 10Ф2С1, 15ФО markalami
misol qilib keltirish mumkin.
Kam legirlangan p oiatlar yaxshi payvandlanadi, payvandlashda
darzlar paydo boim aydi. Payvand chokning xossalari asosiy metall
xossalariga yaqin boiadi. Legirlovchi elementlar ferritda erib, donalar
oicham larining va karbid fazalarining mayda boiishini ta’minlaydi.
Shu sababli kam legirlangan p o iatlar uglerodli poiatlarga nisbatan
yuqori mexanik xossalarga ega.
Uglerodli p oiatlar o‘mida kam legirlangan p o ia tlar ishlatilganda
metall sarfi 15 % kamayadi.
44
Temir-beton konstruksiyalami mustahkamlashda uglerodli va
kam legirlangan 35ФС, 23Х2Ф2Т, 20Х2Ф2С po‘latlari ishlatiladi.
Kam legirlangan sementitlanadigan p o iatlar tarkibida 0,15-0,25
% uglerod hamda 4,4% gacha legirlovchi elementlar mavjud. Bunday
poiatlarning ustki qismi uglerodga to ‘yintirilib keyin termik
ishlanadi. Bunda buyum o‘rta qismining qovushoqligi va plastikligi
saqlanib qoladi. Yuza qismining qattiqligi 58-62 HRS ga yetadi.
Sementitlanadigan poiatlarda legirlovchi elementlar miqdori yuza
va o‘zak qismining toblanish chuqurligi yetarli boiishini ta’minlash
kerak. Karbid hosil qiluvchi elementlar xrom, marganes uglerodning
austenitda eruvchanligini kamaytiradi. Bu esa sementitlanadigan qat-
lamda karbidlar hosil bo iish i va austenitning legirlovchi elementlar
bilan qo‘shilishiga olib keladi. Natijada toblanish chuqurligi kamayib,
mexanik xossalari yomonlashadi. Sementitlanadigan qatlamning
toblanish chuqurligini Mo oshiradi.
Sementitlanadigan qatlam donalarini maydalash maqsadida
po iatlar vanadiy, titan, niobiy, sirkoniy, aluminiy va azot bilan
mikrolegirlanadi.
P o iatlar tarkibidagi legirlovchi elementlar nomi bilan yuritiladi:
•xromli po iatlar (15X, 20X). Bu p o iatlar tarkibida xromning bir
qismi ferritda, bir qismi sementitda eriydi yoki maxsus karbidlar hosil
qiladi. Xromli poiatlardan oicham lari kichik, oddiy shaklli buyumlar
tayyorlanadi. Bu poiatlarning toblanish chuqurligi kichik:
•xrom-vanadiyli p o ia t (20ХФ) 0,1-0,15 % vanadiy bilan
legirlanishi natijasida mexanik xossalari yaxshilanadi. Bundan tash
qari, termik ishlanayotganda haroratning koiarilishi p o ia t donasining
o ‘sishiga kam ta’sir etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
