A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

maxsns dastgohlar.
4.  Avtomatlashtirilish  darajasiga  ko‘ra  qo‘l  bilan  bajariladigan 
yarim  avtomat,  avtomatik  liniyalar  (tanavorlami  avtomatik  ravishda 
dastgohdan dastgohga o ‘tkazuvchi tizim).
5.  Dastgohlar  massasiga  ko‘ra  yengil  (10  kN  gacha),  o'rtacha 
(100  kN  gacha)  va  og‘ir  (1  MN  dan  ortiq)  dastgohlarga  bo‘linadi. 
Og‘ir  dastgohlar,  o ‘z  navbatida, yirik (100-300  kN),  og'ir (300-1000 
kN) va ju da og'ir (unikal) (1000 kN dan og‘ir) dastgohlarga boMinadi.
6
.  Aniqlik darajasi bo‘yicha dastgohlar 5  sinfga bo‘linadi. N  sinf - 
normal  aniqlikdagi  dastgohlar;  bu  sinfga  universal  dastgohlaming 
ko‘pchiligi  kiradi.  L  sinf  -   oshirilgan  aniqlikdagi  dastgohlar,  ayni 
dastgohlar normal  aniqlikdagi  dastgohlar asosida tayyorlanadi.  Ammo 
dastgohda  muhim  detallami  tayyorlashda  yig‘ish  hamda  rostlash 
sifatiga nisbatan yuqori talablar qo‘yiladi.  V s in f -  yuqori aniqlikdagi 
dastgohlar,  dastgohlaming  yuqori  aniqligiga  ayrim  uzellaming  max- 
sus  tuzilishi,  detallarining  tayyorlanishiga,  uzellarini  va  butun 
dastgohni  yig‘ish  hamda  rostlash  sifatiga  nisbatan  yuqori  talablar 
qo‘yilishi  hisobiga  erishiladi,  A  sinf  -   ju da  yuqori  aniqlikdagi 
dastgohlar,  bunday  dastgohlar  tayyorlashda  V  sinf  dastgohlari 
tayyorlashdagiga qaraganda ham qattiroq talablar qo‘yiladi.  С  sinf- A 
va  В  sinf  dastgohlari  detallarining  aniqligini  belgilovchi  detallar
184

---

tayyorlash uchun mo‘ljallangan nihoyatda aniq dastgohlar, boshqacha 
qilib aytganda,  master-dastgohlar.  B, A va С  sinf dastgohlari tegishli 
aniqlikni  ta’minlashi  uchun  ular  harorati  va  namligi  avtomatik 
ravishda o ‘zgarmas qilib turiladigan holda ishlatiladi.
Dastgohlar  texnologik  belgilari  va  ishlatiladigan  asboblariga 
qarab  tokarlik,  parmalash,  yo‘nish,  jilvirlash,  randalash,  pardozlash, 
tish va rezba ochish, frezalash, o ‘yish dastgohlariga bo‘linadi.
Hamma  mavjud  metall  kesuvchi  dastgohlar  9  guruhga  boiinib, 
har  bir  guruh  esa,  o ‘z  navbatida,  9  turdan  iborat  bo‘ladi.  Bularga 
dastgohlaming  vazifasi,  avtomatlashtirilish  darajasi  va  boshqa 
ko‘rsatkichlarini  ifodalaydigan hamda metall  kesish korxonalarida eng 
ko‘p ishlatiladigan dastgohlami kiritish mumkin.
Sanoat  korxonalarida  ishlab  chiqariladigan  ko‘p  seriyali  dastgoh- 
laming  rusumi  uchta  yoki  to ‘rtta  (ba’zan,  harflar  qo‘shilgan)  raqam 
bilan  belgilanadi.  Birinchi  raqam  dastgohning  guruhini,  ikkinchi 
raqam -  turini,  eng  oxirgi  bitta  yoki  ikkita  raqam  dastgohning  o‘ziga 
xos  oMchamlaridan  birini  bildiradi.  Birinchi  raqamdan  keyingi  harf 
dastgohning takomillashtirilganligini, barcha raqamlardan keyingi harf 
esa asosiy rusumning modifikatsiyasini (shakl o ‘zgarishini) ko‘rsatadi. 
Masalan,  2A135  rusumli  dastgohda  2  raqami  dastgohning  ikkinchi 
guruhga  kirishini,  ya’ni  parmalash  dastgohi  ekanligini,  A  harfi 
dastgohning  takomillashtirilganligini  bildiradi; 
1
  raqami  dastgohning 
birinchi turga  oidligini,  ya’ni  vertikal-parmalash  dastgohi  ekanligini; 
oxirgi  ikkita raqam esa parmalanishi  mumkin bo‘lgan eng katta teshik 
diametri  35  mm  ekanligini  ko‘rsatadi.  1336A  rusumli  tokarlik- 
revolver dastgohida  1  raqami tokarlik dastgohligini,  3  revolverliligini, 
36  -  ishlov  beriladigan  silindrik  tanavoming  diametrini,  A  harfi 
dastgohning modifikatsiyasini ifodalaydi.
Shuni  ta ’kidlash  kerakki,  yuqorida nomlari  keltirilgan  dastgohlar, 
asosan,  aylanma  harakatlanib  biror  texnologik  jarayonni  bajarishi 
mumkin.  Shuning  uchun  bunday  dastgohlarga  aylanma  harakat 
berishda turli  tasmali  (tekis  ponasimon), tishli  (to‘g‘ri,  qiyshiq,  konus 
kabi)  hamda  friksion,  zanjirli,  shnekli  uzatmalardan,  dastgohlarda 
ilgarilanma-qaytar  harakatni  hosil  qilish  uchun  esa  vint-gaykali, 
reykali uzatmalardan keng foydalaniladi (11.4-rasm).
Metall  kesish  dastgohlarida  asosiy  jarayonlami  (tokarlik, 
parmalash,  frezalash, jilvirlash,  randalash  va  boshqa  ishlami)  amalga
185

---

oshirish,  shu  bilan  birga  uzatmalami  ishga  sozlash  uchun  kerakli 
mexanizmlaming kinematik sxemalari quyida keltirilgan.