A. V. Mavlonov

13.2. Quduqlarni qazish vaqtida er ostini asrash
Ma’lumki, quduqlarni qazish jarayonida tog’ jinslarining butunliga buzilib, qatlamlarning bir-biriga ta’sir g’tkazish imkoni tug’iladi. Undan tashqari qatlamlarda burg’ulash eritmasi tarkibida mavjud har xil kimyoviy eritmalarning ta’siri bg’lishi mumkin. Quduqlar kesimi ochiq holatida yuqori bosimli qatlamlardan pastroq bosimli qatlamlarga suyuqlik (suv neft, gaz) ning g’tish hollari kuzatilib, bular teskari ta’sir g’tkazishi mumkin. Undan tashqari qatlamlarning holatini yangilash talqin qilinishi natijasida ularni notg’g’ri tadqiq qilish hollari ham er ostining holatini buzishi va har xil noxush ahvolga keltirishn mumkin.

Neft-gaz konlarini qazish jarayonida uchrab turadigan “ochiq favvora” holati kg’plab uglevodorodlarning nobud bg’lishiga hamda atmosferani va atrof-muhitni bulg’ashga sabab bg’ladigan hodisalardandir. Xuddi shunday hodisa bundan bir necha yil avval Farg’ona vodiysidagi Mingbuloq konida sodir bg’ldi. Burg’ulanayotgan 5-quduqdagi chuqurlik 5237m ga etganda quduq jonlana boshlaydi unda "ochiq favvora"ning oldini oluvchi preventarlar ishlamas ekan. Natijada ochiq favvora rg’y beradi. Mutaxassislar mahsuldor qatlamning yotish chuqurligini aniq bilmaganligi uchun ochiq favvoraga qarshi choralar tadbirini qilmagan edilar.

Quduq katta miqdorda neft bilan ochiq favvoraga aylanadi. Ba’zi mutaxassislarning fikricha havoga otilib, atrofga qg’yilayotgan neftning sutkalik miqdori bir necha ming t. atrofida ekan. Bu hodisa katta shov-shuvga sabab bg’ladi. CHalasavod jurnalistlar dunyoga "ikkinchi quveyt"deb bong uradilar. Favvoran otilgandan otilib, hamma yoq neft anhorlariga aylangach, uni yoqib yuborishga majbur bg’ladilar. Taxminan 3 oycha muddat g’tgach, favvora g’z-g’zidan g’chadi va shu vaqtda uning og’ziga favvora armaturasi g’rnatiladi va ma’lum muddatdan sg’ng quduqni ishga tushirishga harakat qilinadi lekin unda oldingi debitning uchquni ham yg’q edi. Ushbu ochiq favvora natijasida ba’zi mutaxassislarning fikricha, 500 ming t. Neft er ariq atrofiga oqib, nobud bg’lgan, hammayoqni ifloslagan, 500 ming t. neft- yonib va faqat 500 ming tonna neft idishlarga olib, undan foydalanish imkoniyati bo’lgan. Neftlar va gazlarning bunday ochiq favvoralari katta fojia tariqasida baholanishi lozim. Bunday holatlar akvatoriyada joylashgan konlarda sodir bg’lsa, undan dengiz (kg’l) ning suvi ifloslanib, tabiatga katta ziyon etkazilgan bg’ladi.

Quduqlarni qazish jarayonida qatlamga burg’ulash eritmasining kg’p miqdorda sg’rilib ketgan hollari uchraydi. Bu avariyali holat hisoblanib, burg’ulash eritmasining qatlamga kg’plab ketishi natijasida qatlamdagi suvlarning tarkibiga salbiy ta’sir etilgan bg’ladi, chunki burg’ulash eritmasining tarkibida turli-tuman kimyoviy moddalar mavjud. Ular qatlamdagi mikrobiologik muvozanatga jiddiy zarar etkazishi turgan gap, chuchuk suvlarni ifloslantiradi, undan tashqari suv beruvchanlik (vodaotdacha) xususiyati keraklidan yuqori bg’lgan hollarda qatlam rg’parasida qalin loyli pg’stloq hosil bg’lishi va uning qatlamga sg’rilishi natijasida aksariyat mahsuldor qatlamlar mutlaqo g’zini namoyon qilmaydigan holatga kelib qolishlari mumkin bg’ladi.

Qatlamlarni g’rganish jarayonida er kesimining tuzilishini notg’g’ri talqin qilish natijasida kg’pgina noxush holatlar kelib chiqishi mumkin.

Bunda ma’lum bir mahsuldor qatlamlar (avvaldan ma’lum bg’lmagan) ochilmay va bilnmay qolishi mumkin, buning natijasida kg’p mikdorda neft yoki gaz yg’qotilgan (ochilmay qolgan) bg’ladi. Undan tashqari kesimni notg’g’ri talqin qilinishi natijasida neft-suv, gaz-suv, gaz-neft chegaralari-ning g’rni va notg’g’ri belgilanishi mumkin va natijada kg’plab xatolik va noaniqliklarga sababchi bg’lishi mumkin. Bunda uyumlarning g’lchami notg’g’ri aniqlanishi natijasida kg’plab neft-gaz yg’qotilishiga sabab bg’lishi mumkin.

Er ostini himoya qilish choralari quduqni burg’ulash jarayonida tuziladigan geologik-texnik naryadda kg’zda tutilgan bg’ladi va shunga qarab quduqni burg’ulash amalga oshiriladi. Geologik - texnik naryad geologik va texnik qismlardan iborat bg’lib, ularda quduqqa oid barcha ma’lumotlar keltirilgan bg’ladi, jumladan, geologik qismida quduqning mg’ljallangan kesimi, tog’ jinslarining litologik ta’rifi va kutiladigan qattiqligi, qatlamlarning chuqurligi va ularning yotish burchagi, kutilishi mumkin bg’lgan murakkabliklarning chuqurligi, ularning holati va g’sha murakkablik darajasi, qatlamdan olinadigan namunalar oralig’i, geofizik tadqiqotlar g’tkazilishi lozim bg’lgan holatlar, mahsuldor qatlamlar, ularning kg’rsatkichlari, otilishi lozim bg’lgan oraliqlar, kutilayotgan mahsulot miqdori va sh.k. naryadning geologik qismida batafsil ifodalangan bg’ladi.

Naryadning texnik qismida esa burg’ulovchi eritmaning kg’rsatkichlari, burg’ulash eritmasining kirib ketmasligini ta’minlash uchun uning qovushqoqligini oshiruvchi moddalar va ularning qg’shilish miqdori belgilab beriladi.

Qazib chiqarish jarayoni davom etayotgan konlarda qazilayotgan quduqlar ham g’ziga alohida e’tiborni talab qiladi. Aksariyat bunday hollarda qatlamning bosimi anchagina kamayib ketganligi sababli, burg’ulash jarayonida suyuqlik qatlamga sg’rilib ketishi mumkin. SHuning uchun ham burg’ulash sodir bg’layotganda atrofdagi ekspluatatsion quduqlar vaqtincha tg’xtatib turilishi lozim.

Er ostini muhofaza qilishning asosiy vazifalaridan biri mahsuldor qatlamlarning mustahkam ajratilganligini ta’minlashdan iboratdir. Buning uchun kolonnani tsementlash ishlarini g’z qoidalariga rioya qilgan holda amalga oshirish taqozo qilinadi. Quduqni tsementlash ishlari va uning devori-ni kolonna bilan mustahkamlash katta ma’suliyatga molik ish hisoblanadi. SHu jarayon olib borilayotganda xar bir vazifa aniq hamda jiddiy bajarilishini geolog boshqarib turadi. Quduqqa kolonna tushirilgach tsementlanadi, ma’lum muddatdan sg’ng tsement qotgach uning mustahkamliligini (germetikligi-ni) sinaladi va shunga ishonch hosil qilingach keyingi jarayonlarga g’tiladi. Agar tsementlashning germetikligi mavjud bg’lmasa, uni ta’minlash choralari kg’riladi. Undan tashqari qatlam otilgandan sg’ng u tezlikda g’zlashtirilshi lozim. Agarda bu ikki jarayon orasida vaqt ketsa, mahsuldor qatlamning kg’rsatkichlariga ziyon etishi mumkin. Agar bunday holatlarda quduq sinash ishlari sifatsiz bajarilgan bg’lsa, uni qayta yana tuzatish ishlari olib borilmog’i lozim.

Quduq avariya holatiga tushib uni tuzatish imkoni bg’lmasa, bunday quduqlarni ehtiyotlik bilan ushlanadi va bu holatda er bag’riga mavjud maxsuldor qatlamlarga hamda er osti suvlari va atrof-muhitga salbiy ta’siri bg’lishi ehtimolini iloji boricha kamaytirish choralari kg’riladi.