A. V. Mavlonov

4.4. Neft va gazga shimilganlik darajasi bilan bog’liq bg’lgan uyumning chegarasi

Uyum miqyosida qatlamdagi neft, gaz va suvlarning joylashishi gravitatsion va kapillyar kuchlarning namoyon bg’lishiga bog’liqdir. Gravitatsion kuchlarga bg’ysungan holda eng yuqorida gaz undan pastda neft va eng past holatda suv joylashgan bg’ladi. Lekin kapillyar kuchlar g’z ta’sirini g’tkazgan sharoitda qatlamning hamma joylarida ma’lum bir miqdorda suvning mavjudligini kg’ramiz. Bu kollek-torlarda bg’ladigan qoldiq suv bilan belgilanadi.

Kollektorlar g’ovakligining murakkab va notekis-ligi tufayli ularning suv, neft va gaz bilan tg’yinganlik holatlari ham har xildir. Bundan shu narsa aniq bg’ladiki, neft-gaz suvning chegarasi muayyan aniq chiziqni hosil qilishi mumkin emas ekan, demak neft-suv chegarasi (NSCH), neft-gaz chegarasi (NGCH), gaz-suv chegarasi (GSCH) kabi chegaralar chiziqni emas ma’lum qalinlikka ega bg’lgan "g’tish zonasi" dan iborat bg’lishi lozim. G’tish zonasida yuqoridan pastga qarab neft-gaz miqdori kamayishi tabiiydir, yana shu narsa aniqki, g’ovaklar qancha kichik bg’lsa g’tish zonasi shuncha katta bg’lishi mantiqiydir.

Suv bilan neftga chegara hisoblangan g’tish zonaci kg’proq qalinlikka ega. Qatlamlarning va undagi suyuqlik-larning xossasiga qarab g’tish zonasi bir-necha metrga va undan ham ortiqqa etishi mumkin. CHunonchi, yoriqlar yaxshi rivojlangan yuqori bg’r qatlamlariga joylashgan Eldor, Braun, Molgobek-Voznesensk konlarida (CHechen-Ingushetiya) g’tish zonasi bir necha sm. uni tashkil etgan, G’arbiy Sibir konlarida esa bu 12-15 m ni tashkil etadi.

Birinchi daraja kg’rsatkichi g’tish zonasining ostini, ikkinchi daraja esa uning ustini kg’rsatadi.

G’tish zonasidagi neft va suvning fazali g’tkazuvchanligi ularning miqdoriy nisbatiga, fizika-kimyoviy xususiyatlariga va jinsning xossalariga bog’liqdir. G’tish zonasidagi fazali g’tkazuvchanlikni uch qismga bg’lish mumkin: g’tish zonasining pastki qismida fazali g’tkazuvchanlik neft uchun 0 ga teng, lekin biroz neft paydo bg’la boshlagach, u g’ovakli muhitda harakatlani-shi mumkin. Uning pastida - zonada faqat suv harakatla-nadi. YUqorida zonada neft va suv harakatlanadi, lekin ma’lum vaqtdan sg’ng neftning harakatchanligi ortadi.

Xozirgi kunda neft-suv chegarasini qanday g’tkazish va qaerdan g’tkazish xususida aniq fikr yg’q. Ba’zan IV- darajadan bu chiziqni g’tkaziladi, bunda qatlamdan suvsiz neft olinadi. Ba’zan g’sha chegarani neft va suv harakatda bg’lgan zonadan g’tkaziladi, G’arbiy Sibir konlarida g’tish zonasi 10-15 m ni tashkil qilgan vaqtlarda xuddi shunday qilingandir. Bunda III va IV - darajaning orasi 6-10 m ni tashkil qiladi va uni inobatga olmaslik mumkin emas.

G’tish zonasi 1,0-1,5 m bg’lgan hollarda neft-suv chegarasi geofizik tadqiqotlar natijasi bilan aksariyat ya’ni g’tish zonasining pastki qismidan birinchi darajadan g’tjaziladi. Demak, har xil sharoitda g’ziga xoslikni inobatga olib, g’tish zonasida bg’ladigan uch qismning biridan neft-suv chegarasini g’tkazish maqsadga muvofiqdir.

Neft-suv chegarasi, gaz-neft chegarasi, gaz-suv chegarasi tg’g’risidagi har bir quduqdagi ma’lumot kern, geofizik tadqiqotlar va quduqda qatlamni sinab kg’rish natijalariga asoslangan holda aniqlanadi.

G’tish zonasi uncha katta bg’lmagan holatlarda zonadan kern tg’la kg’tarilgan bg’lsa, uning tashqi kg’rinishidan chegara chizig’ini tasavvur etish mumkin.

CHegara chizig’i haqidagi asosiy ma’lumot geofizik usullar bilan olinadi. Bunda g’tish zonasining pastki qismi r_k diagrammasida keskin g’zgarish bilan ifodalanadi va neytron gamma-karotaj kg’rsatkichi pasayadi. Undan tashqari yana qg’shimcha ma’lumotlarni neytron-neytron usuli, issiqlik neytron usuli, impuls usuli hamda natriy va xlor aktivligini g’lchash usullari orqali olish mumkin.

G’tish zonasining qalinligi 2 m atrofida bg’lganda neft-suv chegarasi, neft-gaz chegarasi va gaz-suv chegarasi zonaning pastki qismidan g’tkaziladi. Bunda elektrik kg’rsatkichlarda g’zgarishni aniq va neytrongamma nurlani-shi keskin kg’tarilgan bg’ladi.

G’tish zonasining qalinligi katta bg’lganda geofizik usullar bilan chegarani aniqlash ancha mushkullashadi. Buning uchun zonaning yuqori va pastki chegaralarini aniqlash lozim bg’ladi. G’tish zonasining yuqori chegarasi elektrkarotajlarda ZQ (KS) ning maksimumi orqali g’tkaziladi. Xar xil faza uchun g’tkazuvchan bg’lgan zonalarni elektrik kg’rsatkichlarga qarab belgilash r_kkr kg’rsatkichga kelib taqaladi. Bu kg’rsatkich esa jinsning g’ovakligiga bog’liq bg’lib, hamma oraliqlarni sinab kg’rnishi natijasi bilan belgilanadi. r_k, r_kr ning miqdorini va g’tish zona qarshiligining yuqori va quyi kg’rsatkichlarini (r_kyu, r_kp) bilgan holda neft-suv chegarasiniig holatini chiziqli interpolyatsiya usuli bilan aniqlash mumkin, chunki qarshilik g’tish zonasida tg’g’ri chiziqdan iboratdir.
N_SNCH = N₁ – h_o’z[(_xkr-_kyu)/(_kp- _kyu)]

bu erda N_snch - suv neft chizg’ining joylashgan chuqurligi, N_i - g’tish zonasi pastki chegarasining chuqurligi, h_o’z - g’tish zonasining qalinligi. G’tish zonasidagi r_k.kr kg’rsatkichi buyicha suv- neft chizig’i holatini aniqlashni quyidagi misolda kg’ramiz:

5-jadval.

Quduq raqami	G’tish zonasi chegarasi chuqurligi, m.		ho’z.m.	rq.q om.m.	rk.yu om.m.	rk.kr. om.m.	Nsnch.m.
	yuqorisi	Quyisi
88	1758,0	1762,4	4,4	70	1,0	9,5	1761,9
303	1784,4	1780,4	6,0	70	1,09	9,0	1789,7
244	1686,6	1692,0	5,4	70	0,9	7,5	1691,1

Amalda har bir quduqda g’tish zonasining yuqori chegarasini aniqlash mumkin bg’lmaydi, bunga sabab kollektorlarning litologik jihatdan bir xil emasligi-dir. Bunday hollarda shu kg’rsatkichlar aniq bg’lgan qg’shni quduqlar ma’lumotlarini qabul qilishga tg’g’ri keladi va bu maqsadga muvofiqdir.

Razvedka quduqlarida neft-suv chegarasini aniqlash-ni asosan quduqlarni sinab kg’rish natijalari orqali g’tkaziladi. Ba’zi karbonat kollektorlarda geofizik usullarning natijalari bu jarayonda ojizlik qiladi va faqatgina quduqning kesimini oraliq bg’yicha sinab kg’rish natijalarigina chegarani g’tkazishga asos bg’ladi. Bu jarayon aksariyat quduqlarni qazish vaqtida "qatlamni sinovchi" asbobi orqali bajariladi. Bu jarayon, aksariyat quduqqa truba tushirilmasidan avval, ya’ni ochiq zaboyda bajariladi va ishonchli natijalar beradi. Kern bg’yicha va geofizik tadqiqotlar kg’rsatkichlari mavjud hollarda oraliq sinov usulini g’tkazish oson, chunki qaerni sinash mumkinligi yuqoridagi ma’lumotlar orqali aniq bilinadi.

Oraliq bg’yicha sinov vaqtida ehtiyotlik zarur, toki yuqori va quyi oraliqdagi suyuqlik yoki gaz sinalayotgan oraliqqa tushib qolmasligi kerak. Olingan natijalar kern va geofizik usullar bilan olingan natijalarga solishti-riladi va provardida ma’lum xulosalarga kelinadi. Ba’zan natijalar bir-biriga zid bg’lishi mumkin, bunday hollarda noaniqlikning sababi axtariladi. Oraliq sinov vaqtida g’tish zonasining ustki qismidan neft, g’rta qismidan neft bilan suv va past qismidan suv olinadi, Karbonat kollektorlarni sinash vaqtida ayniqsa ziyraklik lozim, chunki neft-suv chizig’ini g’tkazishda ba’zan faqat sinash natijalari asosiy manba bg’lishi mumkin.

Neft-suv, gaz-neft, gaz-suv chegaralari yuzasi har xil holatda bg’lishi mumkin, u hatto ba’zan bir tekislikda bg’lmay, notekis yuzani hosil qilishi mumkin. Bu holat aksariyat kollektorlarning turli-tumanligiga, qatlam suvlarining bosimga va ularning harakat yg’nalishiga bog’liq bo’ladi.

Uncha aktiv bg’lmagan rejimda va bir muncha bir xil kollektorlarda mavjud uyumlarning chegarasi aksariyat gorizontal holatda bg’ladi. Suvning siqishi kuchliroq va g’lchami katta konlarda chegaralar uyumining bir qismida bir xil ikkinchi qismida boshqacharoq bg’lishi mumkin.

Suv-neft chegarasini asoslash uchun maxsus sxema tuziladi, bunda quduq bg’yicha chegarani aniqlash maqsadida qilingan barcha tadqiqotlar aks ettiriladi. Buning uchun aksariyat uyumning neft, g’tish zonasi va suv qismida qatlamni ochgan quduqlar tanlanadi. Sg’ngra ularni g’z gipsometrik belgisiga qarab kesmasi chiziladi va ularda g’tkazuvchan qatlamlar ajratib kg’rsatiladi. Har bir kesma uchun chegarani asoslaydigan mavjud ma’lumotlarning (kern, geofizik ma’lumotlar, sinash natijalari: vaqti, qatlamga depressiya, neft, suv-gazning debiti, shtutserning shaybaning diametri hammasi tushiriladi. SHu ma’lumot-larga asoslangan holda chegara chizig’i g’tkaziladi. Ba’zi hollarda olingan ma’lumotlar bir-biriga tg’g’ri kelmaydi-gan hollar bg’ladi, shunda buning sababini topish taqozo etiladi.

Neft-suv, suv-gaz, gaz-neft chegarasi chiziqlari qatlamning tepasi va pasti bilan kesishganda hosil bg’lgan chiziqlarni neft-gazlilik chegarasi deb ataladi. Ichki va tashqi chegara degan tushuncha mavjud. Bu narsa qatlamning usti va osti orqali g’tgan chiziqlardir. Tashqi chegara -qatlamning ustki chizig’i va ichki chegara - qatlamning pastki chizig’i bilan tutashganda hosil bg’ladi. Ichki chegara ichida faqat neft mavjud, u bilan tashqi chegara orasida neft bilan birga suv bg’ladi. CHegara gorizontal holatda bg’lganda u xaritadagi ma’lum izogipslar orqali yoki uning yonidan parallel holatda g’tadi va bunda u hech qachon izogips bilan kesishmaydi. CHegara qiya bg’lgan holatda u qiyalikning kg’lamiga qarab izogipslarni kesib g’tadi. Bunday holatlarda neft-suv chegarasi chizig’i g’xshashlik xaritasi orqali tushiriladi. Buning uchun struktura xaritasi bilan kontakt yuzasining xaritasini bir-birining ustiga qg’yiladi va bir xil belgilar uchrashgan izogipsdagi nuqtalar aniqlanib, sg’ngra ular tutashtiri-ladi. Agar mahsuldor qatlam uzuq-uzuq kollektorlardan tuzilgan bg’lsa va shu qatlamga g’xshash boshqa qatlamlar qazib chiqarish ob’ektlar sifatida birlashtirilsa, umuman ob’ekt tg’g’risida notg’g’ri tasavvur qilmaslik uchun g’sha qatlamlarning holatini tg’la g’rganib, ulardagi uzuq joylar struktura xaritasiga tushiriladi va ob’ektni qazib chiqarish loyihasi tuzilayotganda g’sha holatlarga maxsus e’tibor qilmoq lozim bg’ladi.

Qatlamlar yotish burchagi kichik bg’lgan konlarda (aksariyat bu konlar platforma hududlariga joylashgan katta o’lchamga ega bg’lgan konlar, chunonchi Romashkino, Samotlar va sh.k,), neft-suv chegarasini belgilash mutlaqo mumkin bg’lmay qoladi. Bunday holat neft zahiralarini hisoblashda va uyum xududlarini aniqlashda katta qiyin-chilik tug’diradi. Undan tashqari g’shanday konlarni qazish ishlarini tashkil qilish ham qiyinlashadi, chunki qaysi quduqdan suvsiz neft, qaysi quduqdan neft bilan birga suv olishni aniq belgilash mumkin bg’lmaydi. SHunday hollarda qatlamga chegaradan suv haydash va shunday usul bilan qatlam va uyumni ishlatish maqsadga muvofiq bg’ladi hamda yuqorida bayon qilingan qiyinchiliklar deyarli bartaraf qilinadi. Bunda neft-suv chegarasi chizig’ining aniq holatini bilishning hojati qolmaydi. Haydovchi va oluvchi quduqlarning joylashtirilishi bilan bog’liq bg’lgan muammolar oson hal bg’ladi, natijada qatlamning samarali ishlashiga erishmoq mumkin bg’ladi.

Geosinklinal zonalarda (Farg’ona vodiysi, Apsheron yarim orolidagi konlar shular jumlasidan) joylashgan neft konlari tuzilmalarining yotish chizig’i anna qiya bg’lganligi uchun (tuzilmalar bunda aksariyat 15-20, ba’zan esa 30-35 daraja va undan ortiq qiyalikka ega) ularda neft suv chegarasi aksariyat gorizontal tg’g’ri chiziqni tashkil qiladi va shu sababli yuqorida keltirnlgan qiyinchiliklar kuzatilmaydi. SHuning uchun bunday konlardaga neft suv chizig’ini dastlabki razvedka quduqlaridagi bosimni aniqlash yg’li bilan ham belgilash mumkin. Bu xususda V.P.Savchenko va boshqa kg’plab olimlarning tadqiqotlari mavjud bg’lib, ular aksariyat hollarda razvedka ishlarini va neft zahiralarini chamalashni osonlashtiradi. Gaz konlarida esa ushbu usul bilan gaz zahiralarini hisoblash mumkin va u amalda ishdab chiqarish korxonalarida keng qg’llaniladi. Bunda ma’lum muddat gaz quduqlarini sinash maqsadida ulardan olingan gaz miqdori va shuning evaziga pasaygan bosim kg’rsatkichlaridan foydalaniladi.

Bu tg’g’rida neft va gaz zahiralarini hisoblash bobida tg’laroq ma’lumot berilgan.