А. Туркманов бухгалтерия ҳисoби

10.2. Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счетлар.
Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар- такрорланадиган маҳсулот сотиб олиш билан боғлиқ мажбуриятлар учун мўлжалланган мол етказиб берувчилар билан ҳисоб-китоблар счётидир. Бу мажбуриятлар акциядорлик жамиятининг асосий фаолияти давомида вужудга келиб, товар ва материалларни сотиб олиш, мол етказиб беришни ва хизмат кўрсатишни ўз ичига олади.
Акциядорлик жамиятларида мол етказиб берувчи ва пудратчиларга тўланадиган счёти бўйича ҳисоб таркибини қуйидагича ташкил этишни амалга оширса мақсадга мувофиқ бўлади.
Мол етказиб берувчилар билан ҳисоб-китобларни юқорида келтирилган тартибида ташкил қилиш бизнинг фикримизча иккита афзалликга эга:
Маҳаллий ва хорижий ҳамкорлар олдидаги мажбуриятни назорат қилиш;
Мажбуриятларни юзага келиш йўналишларини тезкор таҳлил қилиб бориш.
Тўланадиган қисқа муддатли векселлар - тўланадиган счётлар билан боғлиқ бўлган хўжалик муомалалари натижасида пайдо бўладиган тўланадиган савдо вексели ёки носавдо вексели, ёки ҳисобот даврида тўланиши лозим бўлган узоқ муддатли мажбуриятларнинг жорий қисми қисқа муддатли вексел бўлиши мумкин. Қисқа муддатли вексел кўчмас мулк ёки бошқа бирор бир мулкни олиб қолиш ҳуқуқи асосида, гаровга берилаётган аниқ активни кўрсатилган ҳолда гаров билан таъмиланиши мумкин, ёки агар векселни тўлаш эҳтимоли қарздорнинг умумий тўлов қобилятига асослаган бўлса, гаров билан таъминланмаслиги мумкин. Гаров билан таъминланган тўланадиган векселларнинг очиб берилиши гаровга кўйилган активларнинг идентификатциясини ўз ичига олган ҳолда, қарз мажбурияти тўғрисида бошланғич келишув шартларини ўрганиб чиқишни ўз ичига олиши керак.
Алоҳида бўлинмаларга, шўъба ва қарам хўжаликларига тўланадиган счётларнинг жорий қисми– корхонанинг алоҳида балансга ажратилган филиаллари, ваколатхоналари, бўлимлари ва бошқа махсус бўлинмаларга бўлган қарзларининг барча турлари тўғрисидаги маълумотларни умумлаштириш учун мўлжалланган деб тушунилади.²⁵
Муддати ўзайтирилган даромадлар - юкни етказиб бериш ёки хизмат кўрсатишдан олинган бўнак тариқасида олинган пул маблағлари бўйича мажбурият келиб чиқади. Даромадни идентификация қилиш тамойилига асосан, бу маблағлар даромад деб тан олиниши мумкин эмас. Бўнак тариқасида олинган даромадларга: ўқитиш учун тўлов, ижара тўлови, чипталарнинг сотилиши ва журналларга обуна бўлиш учун тўловлар мисол бўла олади. Кўпинча «келгуси давр даромади» деб аталадиган бу счёт, аниқловчи сўзга эга бўлиши мумкин, масалан, обуна учун тўловни олганда у обунадан олинган келгуси давр даромади бўлиши мумкин. Бу счёт бошқа номларга ҳам эга бўлиши мумкин, масалан: «Олдиндан тўланган обунадан даромад» ёки «Бўнак тариқасида обунадан олинган даромад». Бизнинг фикримизча бу счёт таркибига қуйидагиларни киритса мақсадга мувофиқ бўлади:

• 
  келгусида бажариладиган ишлар ва хизматлар учун бўнак суммасининг олинишидаги ҳисоблашишлар;
  
• 
  тегишли давр келиши билан лизинг юзасидан даромаднинг акс эттирилишидаги ҳисоблашишлар;
  
• 
  қарзларни тўлашга қараб қийматликлар камомади бўйича тегишли фарқ суммасини ҳисобдан чиқарилишидаги ҳисоблашишлар;
  
• 
  муддати ўзайтирилган даромадларнинг ҳисобот даври даромади сифатида тан олинишидаги ҳисоблашишлар.
  

Кейинчалик, маҳсулот етказилган ёки хизмат кўрсатилган ва даромад ҳам ҳақиқатдан ишлаб олингандан кейин, келгуси давр даромадлари счёти камаяди, даромаднинг тегишли счёти эса кредитланади. Бу охирги ёзув одатда йил охиридаги тўзатиш ёзувларидан бири ҳисобланади.
Пул маблағлари ва мулк шаклида тўланадиган дивидендлар. Директорлар кенгаши томонидан эълон қилинганидан кейин, пул маблағлари ва мулк шаклидаги дивидендлар, агар улар келгуси йил ёки муомала жараёнида, улардан қайси бири ўзунроқ бўлишига боғлиқ ҳолда, жорий мажбурият деб акс эттирилиши керак. Пул маблағлари ва мулк шаклидаги дивидендлар ҳуқуқий асосда эълон қилинган санадан тўланиш санасигача мажбурият деб акс эттирилади. Директорлар кенгаши томонидан расман эълон қилинмаган имтиёзли акциялар бўйича дивидендлар ва бошқа ҳар қандай дивидендлар бўйича мажбуриятлар тан олинмайди. Кумулятив имтиёзли акциялар бўйича мажбуриятларда дивидендлар молиявий ҳисоботларнинг тушунтириш хатларида очиб берилиши керак.
Ҳаражатлар билан боғлиқ ҳисобланган мажбуриятлар. Ҳисобланган мажбуриятлар ўз ичига таътил тўловлари, мукофот ва кредиторларга бериладиган, лекин ҳали тўланмаган фоизларни олади. Ҳисобланган мажбуриятлар ҳисобот даври охирида тўзатиш ёзувларини киритиш орқали акс эттирилиши мумкин.
Олинган бўнаклар бўйича мажбуриятлар (6310−-6390). Юкни етказиб бериш ёки хизмат кўрсатишдан бўнак тариқасида олинган пул маблағлари бўйича мажбурият келиб чиқади. Даромадни идентификация қилиш тамойилига асосан, бу маблағлар даромад деб тан олиниши мумкин эмас. Бўнак тариқасида олинган маблағларга: ўқитиш учун тўлов, ижара тўлови, чипталарнинг сотилиши ва журналларга обуна бўлиш учун тўловлар мисол бўла олади. Бундай хўжалик муомалалари пул маблағларининг дебети ва тегишли жорий мажбуриятлар счётлари кредити бўйича акс эттирилади.
Хўжалик юритувчи субъектлар томонидан тўланадиган солиқлар, шу жумладан акциядорлик жамиятлари ҳам мамлакат ҳудудида ҳаракат қилаётган қонунларга кўра фаолиятининг барча турларидан олаётган даромадлари, яратаётган қўшимча қиймат суммаси, мулки, ходимларнинг иш ҳақидан даромад солиғи ва бошқа солиқлар бўйича юзага келаётган мажбуриятлар ҳисобини тўғри ташкил қилишга жиддий эътибор беришлари лозим. Янги счётлар режасида ушбу йўналишдаги мажбуриятларни ҳисобга олиш учун 6410 дан 6500 гача бўлган счётлардан фойдаланиш кўзда тўтилган. Акциядорлик жамиятлари, ўзларининг ҳисоб сиёсатида солиқ турлари бўйича алоҳида счётлар очиб олиш имкониятига эга.
Кафолат мажбуриятлари. ²⁶Агар акциядорлик жамияти сотиш вақтида ўз маҳсулотига кафолат берса, унда мажбурият бутун кафолат муддати давомида мавжуд бўлади. Кафолат суммасини сотиш амалга оширилган даврда ҳаражатлар счётининг дебети бўйича акс эттирилади, чунки кафолат маҳсулот ёки хизматнинг сифат тавсифи ва сотиб олишга ундайдиган сабаблардан бири ҳисобланади. Ўтган тажрибадан келиб чиққан ҳолда, келгуси даврларга берилган кафолатларнинг акциядорлик жамиятига келиб тушадиган суммасини ҳисоблаш мумкин. Айрим товарлар ёки хизматлар аҳамиятли бўлмаган кафолат хизматини талаб қилади, бошқалари эса кўпроқ хизмат кўрсатишни талаб қилиши мумкин. Шундай қилиб, товар ёки хизматлар бирлигининг ўртача хизмат кўрсатиш қийматини аниқлаш мумкин.
Акициядорлик жамиятларининг хўжалик фаолияти натижаларига кўра узоқ муддатли мажбуриятлар ҳам юзага ҳисобот йилида тўланадиган қисми жорий мажбуриятлар бўлиб ҳисобда акс эттирилади. Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари ва бухгалтерия ҳисоби ҳамда молиявий ҳисоботларни тартибга солишга мўлжалланган меъёрий ҳужжатлар узоқ муддатли мажбуриятлар ҳисобини тўғри ва аниқ юритишини талаб қилади.

10.3. Yuridik shaxslar tomonidan to’lanadigan soliqlar va uning ahamiyati

Soliqlar – bu jismoniy va yuridik shaxslar daromadlari hamda mulklaridan ma’lum (qonunda belgilangan) bir qismini davlatning moliyaviy imkoniyatini ta’minlash maqsadida majburiylik, qaytarmaslik, davlat majburlovini qo’llashlik asosida byudjetga o’tkazishning birdan-bir qonuniy usulidir.

Soliqlar milliy daromadni davlat tasarrufiga olishning eng muhim vositasiga aylangani sababli, ular makroiqtisodiyotni tartibga solishda borgan sari muhimroq rol o’ynamoqdaki, YAMM umumiy hajmida soliq tushumlari salmog’ining ko’payishi buning ko’rsatkichi hisoblanadi.
Soliqlarni tasniflash - soliqlarni muayyan xarakterli belgilari, ya’ni ularni undirish usullari, qo’llaniladigan stavkalar turi, soliq imtiyozlari va hokazolar bo’yicha guruhlashdir.
Soliqlarni turlari bo’yicha tasniflashga bir necha belgilar asos qilib olingan. Halqaro amaliyotda ikkita asosiy tasnif guruhlari qabul qilingan-bevosita va bilvosita soliqlar. Ushbu guruhlar soliq solish ob’ektiga va to’lovchi bilan davlat o’rtasidagi o’zaro munosabatlarga bog’liqdir.
Bevosita soliqlar bevosita daromad va mol-mulkka belgilanadi (soliqqa tortishning bevosita shakli), ya’ni bevosita soliqlarning uzil-kesil to’lovchisi daromad oluvchi (mol-mulkka egalik qiluvchi va h.k.) xo’jalik sub’ekti hisoblanadi.
Soliq to’lovchining daromadi (ish xaqi, foyda, foizlar va boshqalar) va mol-mulki (yerlar, uylar, qimmatli qog’ozlar va boshqalar) qiymati bevosita soliqlar ob’ektidir.
Bilvosita soliqlar - narx yoki tarifga ustama ko’rinishida belgilanadigan, tovar va xizmatlardan olinadigan soliqlar. Bilvosita soliqlarga tovarni sotish narxida to’lanadigan yoki tarifga kiritilgan tovar va xizmatlarga solinadigan soliqlar kiradi, ya’ni bilvosita soliqlarning pirovard to’lovchisi bo’lib, tovar iste’molchisi maydonga chiqadi, uning zimmasiga soliq narxda ko’zda tutilgan ustamalar orqali yuklanadi. Mazkur holda korxonalar o’zlari ishlab chiqargan tovarlar va xizmatlarni sotib, soliq summalari hisobga olingan pul summalarini oladilar, so’ngra olingan barcha soliq summalarini tegishli tartibda byudjetga o’tkazadilar.
Bilvosita soliq solishda davlat amalda yangi qiymatni taqsimlash ishtirokchisiga aylanib, tovar yoki xizmatlarni sotish paytida ushbu qiymatning bir qismiga bo’lgan o’z huquqlarini e’lon qiladi.
Bevosita soliqlardan farq qilib, bilvosita soliqlar bevosita to’lovchining daromadi yoki mol-mulki bilan bog’lanmaydi. Odatda, shaxsiy iste’mol tovarlari shuningdek aholiga sartaroshxonalarda, kimyoviy tozalash shohobchalarida, avtotransport korxonalari tomonidan ko’rsatilgan va hokazo xizmatlar soliq solish ob’ekti hisoblanadi. Bilvosita soliqlarga tortiladigan tovarlar va xizmatlar soni muntazam ravishda oshib boradi.
Bevosita soliqlar salmog’ining kamayishi korxonalarning moddiy-texnika bazasini kengaytirishga, qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarishga olib keladigan bo’lsa, bilvosita soliqlar salmog’ining ko’tarilishi korxonalarda investitsion faoliyatini rivojlantirishga imkon yaratadi.
Soliqlar majburiy to’lov bo’lib, qonun asosida undiriladi. Demak, soliqlarda, moliyada bo’lgani singari doimiy qaytarilib turadigan moliyaviy voqeliklar, aniqrog’i pul munosabatlari bo’ladi. Ana shu pul munosabatlarining mazmunini ochish orqali soliqlar mohiyati ochiladi.
Umumdavlat va mahalliy byudjetlarga to’lanadigan soliqlarning asosiy qismi yuridik shaxslar zimmasiga to’g’ri keladi. SHu bilan birgalikda davlat maqsadli fondlariga to’lanadigan majburiy to’lovlarning ham kattagina qismini yuridik shaxslar to’laydi. Yuridik shaxslar tomonidan soliqlar va majburiy to’lovlarning o’z vaqtida va to’g’ri to’lanishi, avvalo, ularda soliq hisobining qay darajada yuritilishiga bog’liq. Soliq hisobini to’g’ri tashkil qilish va yuritishda hisobning asosiy vazifalari belgilab olinadi.
Soliq hisobining asosiy vazifalari quyidagilardir:
- yuridik shaxslar tomonidan soliqlar hamda majburiy to’lovlarni o’z vaqtida va to’g’ri hisoblash;
- hisoblangan soliq va majburiy to’lovlarni davlat byudjeti hamda davlatning maqsadli fondlariga o’z vaqtida to’lanishini ta’minlash;
- soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha belgilangan imtiyozlardan keng foydalanish.
Ma’lumki, O’zbekiston Respublikasining korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar Soliq kodeksiga amalga kiritilgan edi.
Soliq kodeksda soliqlardan ko’zlangan maqsad davlat ijtimoiy kafolatlarining moliyaviy bazasini ta’minlash, yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyatini tartibga solish, tabiiy boyliklardan tejab-tergab foydalanishni va atrof-muhitni muhofaza etishni rag’batlantirish, deb belgilangan.
Mazkur Kodeksda O’zbekiston Respublikasi hududida amal qiluvchi soliqlar, soliq to’lovchilar, soliq solish ob’ektlari, soliq to’lash tartibi, soliq solish yuzasidan beriladigan imtiyozlar, qonunni buzganlik uchun javobgarlik hamda soliqlar to’lash munosabati bilan kelib chiqadigan nizolarni hal etishning umumiy tartibi belgilangan.
O’zbekiston Respublikasi hududida Soliq kodeksda tutilgan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar amal qiladi.