A toshmatov, sh sh. Magzumova

QON TOM IR, QARILIKOLDI VA QARILIK PSIXOZLARI
Keksayish — tabiiy jarayondir. H ar bir inson tug'iladi, o ‘sadi, 
rivojlanadi, yetuklik yoshiga yetadi, so‘ngra aks taraqqiyot (involutsiya) 
deb nomlangan jarayon — qarilikoldi va qarilik davri boshlanadi. Keksayish 
jamyoni oiganizm faoliyatida murakkab o'zgarishlaiga, uning tudi omillarga 
sezgirligining ortishiga olib keladi, umumiy reaktivlik pasayadi, insonning 
atrof-m uhitga moslashuvi qiyinlashadi. Keksa odam ning ruhiyati ham
o ‘zgaradi. Bu yoshga xos o ‘zgarishlar fiziologik, tabiiy bo‘lsa-da, ular 
shunga olib keladiki, qarilikoldi va qarilik yoshida tez-tez kasallanib turadilar 
va bu kasalliklar xavfliroq kechadilar, ko‘proq hollarda o'lim ga olib 
keladilar.
Keksalik yoshi barcha ruhiy kasalliklaming yuzaga kelishi va namoyon 
bo‘lish xususiyatlariga ta ’sir ko'rsatadi. Shizofreniya, maniakal-depressiv 
psixoz, yuqumli, intoksikatsion, travm atik va boshqa psixozlar qarilik 
oldi va qarilik yoshidagi bemorlarda namoyon bo'lishi va kechishida qator 
o ‘ziga xosliklarga ega. Shuning uchun ular davolashda ham alohida 
yondashuvni talab qiladi. Am m o turli sababli ruhiy faoliyat buzilishlari 
(intoksikatsion, infeksion va boshq.) dan tashqari, kechki yoshda ilk va 
takroriy yuzaga keluvchi, yana bir o ‘ziga xos, «qarilik oldi va qarilik 
psixozlari» deb nomlanuvchi kasalliklar mavjud. Bular shunday psixotik 
holatlarki, ularning kelib chiqishida keksayish jarayoni va u bilan bog'liq 
insonning murakkab somatik va ruhiy o ‘zgarishlari asosiy o ‘rin egallaydi.
Qarilikoldi va qarilik psixozlariga ham kelib chiqishi, ham namoyon 
bo‘lishi bilan qon tom ir psixozlari, ya’ni ruhiy faoliyatning kelib chiqishi 
bosh m iya qon tom irlarining aterosklerozi va g ipertoniya kasalligi 
bilan bog‘liq bo‘lgan buzilishlari yaqin turadi. Qon tomir, presenil (qarilik 
oldi, involutsion) va senil (qarilik) psixozlari ikkita katta guruhga bo‘linadi.
Birinchisi — bu aqli zaiflikka olib keluvchi jarayonlar guruhi bo ‘lib, 
ularda keksayish jarayoni va bosh m iyada qon aylanishi buzilishi 
munosabati miyaning oziqlanishi va unda m odda almashinuvi buziladi, 
miya m oddasining atrofiyasi yuzaga keladi va uning natijasi sifatida, 
asta-sekin rivojlanuvchi aqli zaiflik (dem ensiya) yuzaga keladi, xotira 
yom onlashadi, aqliy qobiliyat pasayadi, bem orning shaxsi o ‘zgaradi. 
Yillar o ‘tishi bilan aqli zaiflik o ‘sib, bem or ruhiy faoliyatining butunlay 
parchalanishi yuz beradi.
7 - № 95
97

---

Ikkinchi gum h — bu kechki yoshdagi funksional psixozlar guruhi 
deb nomlanadi. Bu nom bilan depressiv yoki vasvasali simptom-kompleks 
bilan, bemorlarda keksayish oldi va keksalik davri yoki bosh miyada qon 
aylanishi buzilishlari munosabati bilan yuzaga keluvchi vaqtinchalik psixotik 
holatlar nomlanadi. Bunday psixotik holatlar butunlay ortga qaytar jarayon 
bo‘lib, o ‘tib ketishi mumkin. Ammo ko'pincha bu kechki yoshdagi 
funksional psixozlar ko‘p yoki oz darajada namoyon bo‘lgan demensiya 
zamirida yuzaga keladi, depressiv yoki vasvasali holat o ‘tib ketganidan 
so‘ng bu bemorlarda ko‘p yoki oz namoyon bo'lgan aqli zaiflik belgilari 
oldinga chiqadi. Qon tomir, qarilikoldi va qarilik psixozlari o'zaro juda 
ko‘p umumiylikga ega bo‘lsa-da, ammo bu kechki yoshdagi psixoz 
shakllarining har birini b a’zi o'ziga xosliklar ajratib turadi.