А. Тешабаев, С. Зайнабидинов, И. Каримов, С. Власов, В. Абдуазимов

12.1-расм
олади (12.1-расм). 

---

104 
Реакциянинг акцептор ёки донор синфига мансуб бўлиши масаласини 
тажриба ечади: а) бошқа шароит ўзгармаган ҳолда акцептор ва донор 
киришмаларнинг реакция тезлигига таъсири бўйича; б) реакция тезлиги ва 
яримўтказгичнинг электрик ўтказувчанлиги орасидаги боғланиш бўйича; в) 
реакция тезлиги ва яримўтказгичнинг чиқиш иши ўзгаришидаги паралеллик 
бўйича тажриба маълумотлари асосида ечилади. 
Катализда коллектив ва маҳаллий эффектлар фарқ қилинади. Ферми 
сатҳи хемосорбция ва катализда асосий ўрин тутган ҳолда коллектив 
эффектлар хақида гап боради. Бу ҳолда адсорбланган зарранинг бир бутун 
сифатидаги кристал панжараси билан ўзаро таъсири қаралади. Бунда 
панжаранинг барча электронлари ва коваклари ўйинда қатнашади, квант 
механика учун ҳос Ферми сатҳи тушунчаси ишлайди. 
Бошқа бир ҳолда адсорбланган зарра адсорбция маркази билан ўзаро 
таъсирлашади, бунда адсорбланган зарра ва у заррани бириктириб олаётган 
зарранинг электронлари ўйинда қатнашади. Бу эффектни 
маҳаллий эффект
дейиш мумкин.
Киришмаларнинг адсорбцион ва каталитик ҳоссаларга таъсири 
масаласи ҳам коллектив ўзаро таъсирланиш сифатида икки ёқлама қаралиши 
мумкин. Ҳақиқатан, бу таъсир икки йўл билан амалга ошиши мумкин. 
Биринчидан, киришма табиати ва зичлиги билан Фреми сатҳи вазияти 
боғлиқ, Ферми сатҳига эса сиртнинг адсорбцион қобилияти ва каталитик 
фаоллик боғланган. Бунда киришманинг таъсири эффекти нақд коллектив 
эффектдир.
Иккинчидан, киришма атомлари адсорбция ва катализда фаол 
марказлар вазифасини бажариши ёки аксинча, бундай марказларни ишдан 
чиқариши мумкин. Бу ҳолда биз нақд 
маҳаллий эффект
билан иш кўрамиз. 
Шароитга қараб бу икки эффектдан бири устун бўлиши мумкин.