A team of politicians

107. СССРнинг парчаланиши ва МДҲнинг юзага келиши.
1991 yil bo'ldi sSSR parchalangan yili, va Mixail Gorbachyov prezidentlikdan iste'foga chiqdi. Yangi davlat paydo bo'ldi - Rossiya va erkin mustaqil davlatlarning yangi "ittifoqi" - MDH. Ushbu ittifoq sobiq Sovet Ittifoqining barcha respublikalarini o'z ichiga olgan edi, ammo hozir ularning har biri o'z qonunlariga muvofiq yashab, boshqalar bilan qo'shni munosabatlarni saqlab turdilar.
1990 yil mart oyida umumittifoq referendumida fuqarolarning aksariyati SSSRni saqlab qolishga va uni isloh qilish zarurligiga chaqirdilar. 1991 yil yozida yangi Ittifoq shartnomasi tayyorlandi, bu federal davlatning tiklanishiga imkon berdi. Ammo birlikni saqlab qolishning iloji bo'lmadi.
Mumkin sabablar orasida quyidagilar mavjud:
SSSR 1922 yilda tuzilgan. federal davlat sifatida. Ammo vaqt o'tishi bilan u tobora markaz tomonidan boshqariladigan va respublikalar va federal munosabatlar sub'ektlari o'rtasidagi tafovutlarni tartibga soluvchi davlatga aylandi. Uzoq yillar davomida respublikalararo va millatlararo munosabatlar muammolari e'tibordan chetda qoldi. Qayta qurish yillarida, millatlararo nizolar portlab ketganda, o'ta xavfli bo'lib, qarorlar qabul qilish 1990-1991 yillargacha kechiktirildi. Qarama-qarshiliklarning to'planishi parchalanishni muqarrar qildi;
SSSR xalqlarning o'z taqdirini o'zi belgilash huquqini e'tirof etish asosida yaratildi, federatsiya hududiy emas, balki milliy-hududiy printsipga ko'ra qurildi. 1924, 1936 va 1977 yilgi Konstitutsiyalarida. SSSR tarkibida bo'lgan respublikalarning suvereniteti to'g'risidagi qoidalarni o'z ichiga olgan. O'sib borayotgan inqiroz sharoitida ushbu normalar markazdan qochish jarayonlarining katalizatoriga aylandi;
SSSRda vujudga kelgan yagona milliy iqtisodiy kompleks respublikalarning iqtisodiy integratsiyasini ta'minladi. Biroq, iqtisodiy qiyinchiliklar kuchaygani sayin, iqtisodiy aloqalar uzila boshladi, respublikalar o'zini yakkalab qo'yishga moyil bo'ldilar va markaz voqealarning bunday rivojlanishiga tayyor emas edi;
· Sovet siyosiy tizimi hokimiyatni qat'iy markazlashtirishga asoslangan edi, uning haqiqiy tashuvchisi kommunistik partiya kabi davlat emas edi. SSSR inqirozi, uning rahbarlikni yo'qotishi, qulashi muqarrar ravishda mamlakatning qulashiga olib keldi;
· Ittifoqning birligi va yaxlitligi asosan uning mafkuraviy birligi bilan ta'minlandi. Kommunistik qadriyatlar tizimining inqirozi millatchilik g'oyalari bilan to'lgan ma'naviy bo'shliqni yaratdi;
SSSR mavjudligining so'nggi yillarida boshdan kechirgan siyosiy, iqtisodiy, mafkuraviy inqiroz markazning zaiflashishiga va respublikalar va ularning siyosiy elitalarining kuchayishiga olib keldi. Iqtisodiy, siyosiy va shaxsiy sabablarga ko'ra milliy elitalar SSSR parchalanishidagi kabi uni saqlab qolishga unchalik qiziqish bildirmadilar. 1990 yildagi "Suverenitet Parad" milliy partiya-elitalarning kayfiyati va niyatlarini aniq ko'rsatib berdi.
Natija:
SSSRning qulashi mustaqil suveren davlatlar paydo bo'lishiga olib keldi;
Evropada va dunyodagi geosiyosiy vaziyatni tubdan o'zgartirdi;
Iqtisodiy aloqalarning uzilishi Rossiya va boshqa mamlakatlarda - SSSR merosxo'rlari bo'lgan chuqur iqtisodiy inqirozning asosiy sabablaridan biriga aylandi;
· Rossiyadan tashqarida qolgan ruslarning taqdiri, umuman milliy ozchiliklar (qochqinlar va muhojirlar muammosi) bilan bog'liq jiddiy muammolar yuzaga keldi.
1. Siyosiy erkinlashtirish 1988 yildan beri siyosiy faoliyatda ishtirok etgan norasmiy guruhlar sonining ko'payishiga olib keldi. Birlashmalar, birlashmalar va turli yo'nalishdagi ommabop jabhalar (millatchilik, vatanparvarlik, liberal, demokratik va boshqalar) kelajakdagi siyosiy partiyalarning timsollariga aylandi. 1988 yil bahorida Evropa kommunistlari, sotsial-demokratlar va liberal guruhlarni o'z ichiga olgan Demokratik blok tashkil etildi.
Oliy Kengashda muxolifatdagi mintaqalararo deputatlik guruhi tuzildi. 1990 yil yanvar oyida SSSR tarkibida muxolifatdagi demokratik platforma paydo bo'ldi, uning a'zolari partiyadan chiqishni boshladi.
Ular siyosiy partiyalar tuzishni boshladilar. SSSRning hokimiyatdagi monopoliyasi yo'qoldi; 1990 yil o'rtalarida ko'p partiyaviy tizimga tez o'tish boshlandi.
2. Sotsialistik lagerning qulashi (Chexoslovakiyadagi "baxmal inqilob" (1989), Ruminiyadagi voqealar (1989), Germaniyaning birlashishi va GDR yo'qolishi (1990), Vengriya, Polsha va Bolgariyadagi islohotlar).
3. Millatchilik harakatining o'sishi, buning sabablari milliy hududlardagi iqtisodiy vaziyatning yomonlashishi, mahalliy hokimiyatlarning "markaz" bilan ziddiyati edi. Milliy maydonlarda to'qnashuvlar boshlandi; 1987 yildan boshlab milliy harakatlar tashkil etildi (Qrim tatarlari harakati, Tog'li Qorabog'ni Armaniston bilan birlashtirish harakati, Boltiqbo'yi davlatlarining mustaqillik harakati va boshqalar).
Shu bilan birga, respublikalarning huquqlarini sezilarli darajada kengaytiradigan yangi Ittifoq shartnomasi loyihasi ishlab chiqildi.
Kasaba uyushmasi shartnomasi g'oyasi 1988 yilda Boltiqbo'yi respublikalari xalqlari tomonidan ilgari surilgan edi. Markaz keyinchalik g'oyani qabul qildi, markazdan qochish tendentsiyalari kuchayib, "suverenitet paradi" paydo bo'ldi. Rossiyaning suvereniteti haqidagi savol 1990 yil iyun oyida Rossiya Federatsiyasi xalq deputatlari Birinchi qurultoyida ko'tarilgan. Rossiya Federatsiyasining davlat suvereniteti to'g'risidagi deklaratsiya qabul qilindi. Bu Sovet Ittifoqi davlat tashkiloti sifatida asosiy qo'llab-quvvatlashni yo'qotayotganligini anglatar edi.
Deklaratsiya rasmiy ravishda markaz va respublikaning Konstitutsiyaga zid bo'lmagan vakolatlarini cheklab qo'ydi. Amalda u mamlakatda ikki tomonlama hokimiyatni o'rnatdi.
Rossiya misolida ittifoq respublikalarida separatistik tendentsiyalar kuchaytirildi.
Biroq, mamlakat markaziy rahbariyatining qat'iyatsiz va nomuvofiq harakatlari muvaffaqiyatga olib kelmadi. 1991 yil aprel oyida Uyushma markazi va to'qqizta respublikalar (Boltiqbo'yi, Gruziya, Armaniston va Moldova bundan mustasno) yangi ittifoq shartnomasi qoidalarini tasdiqlovchi hujjatlar imzoladilar. Biroq, vaziyat qonunlar urushiga aylangan SSSR va Rossiya parlamentlari o'rtasida davom etayotgan kurash tufayli murakkablashdi.
1990 yil aprel oyining boshida "Fuqarolarning milliy tengligini buzganlik va SSSR hududining birligini majburan buzganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to'g'risida" gi qonun qabul qilindi, bu qonun Sovet Ittifoqining ijtimoiy va davlat tuzumini zo'rlik bilan ag'darish yoki o'zgartirish uchun chaqiruvlari uchun jinoiy javobgarlikni belgilab qo'ydi.
Ammo deyarli bir vaqtning o'zida, SSSR tarkibidan referendum yo'li bilan chiqib ketish tartibi va tartibini tartibga soluvchi, Sovet Ittifoqidan chiqib ketish bilan bog'liq muammolarni hal qilish tartibi to'g'risida qonun qabul qilindi. Ittifoqdan qonuniy yo'l ochildi.
1990 yil dekabr oyida SSSR Xalq deputatlari Kongressi SSSRni saqlab qolish uchun ovoz berdi.
Ammo SSSRning qulashi allaqachon qizg'in pallada edi. 1990 yil oktyabr oyida Ukraina Xalq frontining qurultoyida Ukrainaning mustaqilligi uchun kurash e'lon qilindi; Ko'pchilik millatchilar qabul qilgan Gruziya parlamenti suveren Gruziyaga o'tish dasturini qabul qildi. Boltiqbo'yi davlatlarida siyosiy ziddiyatlar davom etdi.
1990 yil noyabr oyida respublikalarga Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi o'rniga Sovet Suveren Respublikalari Ittifoqi eslatib o'tilgan ittifoq shartnomasining yangi talqini taklif qilindi.
Ammo shu bilan birga, Rossiya va Ukraina o'rtasida, Rossiya va Qozog'iston o'rtasida, markazdan qat'i nazar, bir-birlarining suverenitetini tan olgan holda ikki tomonlama shartnomalar imzolandi. Paralel respublikalar ittifoqining modeli yaratildi.
4. 1991 yil yanvar oyida soya iqtisodiyotiga qarshi kurashga qaratilgan pul islohoti o'tkazildi, ammo bu jamiyatda qo'shimcha tanglikni keltirib chiqardi. Aholi oziq-ovqat va zarur mahsulotlar etishmasligidan norozilik bildirdi.
B.N. Yeltsin SSSR Prezidentining iste'fosini va SSSR Oliy Kengashining tarqatilishini talab qildi.
Mart oyida SSSRni saqlab qolish bo'yicha referendum o'tkazilishi rejalashtirilgan edi (Ittifoqqa qarshi bo'lganlar uning qonuniyligini shubha ostiga qo'ydilar, respublikalarni birinchi shaxslaridan tashkil topgan Federatsiya Kengashiga hokimiyatni topshirishga chaqirdilar). Saylovchilarning ko'pchiligi SSSRning saqlanishini qo'llab-quvvatladilar.
5. Mart oyi boshida Donbass, Kuzbass va Vorkuta konchilari SSSR Prezidentining iste'fosini, SSSR Oliy Kengashining tarqatilishini, ko'p partiyaviy tizimning, KPSS mulkining milliylashtirilishini talab qilib, ish tashlashdi. Rasmiylar jarayonni to'xtata olmadilar.
1991 yil 17 martdagi referendum jamiyatning siyosiy bo'linishini tasdiqladi, bunga qo'shimcha ravishda narxlarning keskin ko'tarilishi ijtimoiy tanglikni kuchaytirdi va ishchilar safiga qo'shildi.
1991 yil iyun oyida RSFSR Prezidenti saylovlari bo'lib o'tdi. B.N saylandi Yeltsin.
Yangi Ittifoq shartnomasi loyihasining muhokamasi davom etdi: Novo-Ogaryov yig'ilishining ba'zi ishtirokchilari konfederativ tamoyillarni, boshqalari federal qonunlarni talab qildilar. Bitimni 1991 yil iyul - avgust oylarida imzolashi kerak edi.
Muzokaralar davomida respublikalar o'zlarining ko'pgina talablarini himoya qilishga muvaffaq bo'lishdi: rus tili davlat tili sifatida to'xtatildi, respublika hukumatlarining rahbarlari ittifoq Vazirlar Mahkamasi ishida ovoz berish bilan qatnashdilar, harbiy-sanoat kompleksi korxonalari Ittifoq va respublikalarning qo'shma yurisdiktsiyasiga o'tkazildi.
Respublikalarning ham xalqaro, ham ichki birlashma maqomiga oid ko'plab savollar hal qilinmadi. Ittifoq solig'i va tabiiy resurslarni taqsimlash, shuningdek shartnomani imzolamagan oltita respublikaning maqomi borasida noaniq savollar qolmoqda. Shu bilan birga, Markaziy Osiyo respublikalari bir-birlari bilan ikki tomonlama shartnomalar tuzdilar va Ukraina Konstitutsiyasi qabul qilingunga qadar shartnomani imzolashdan bosh tortdi.
1991 yil iyul oyida Rossiya Prezidenti ajralish to'g'risida qaror chiqardi, partiya tashkilotlari korxona va muassasalarda faoliyatini taqiqladi.
6. 1991 yil 19-avgustda SSSRda Favqulodda vaziyatlar bo'yicha davlat qo'mitasi (GKChP) tashkil etildi, bu mamlakatda tartibni tiklash va SSSR parchalanishining oldini olish niyatini e'lon qildi. Favqulodda holat e'lon qilindi, tsenzura joriy etildi. Zirhli mashinalar poytaxt ko'chalarida paydo bo'ldi.
RSFSR prezidenti va parlamenti favqulodda vaziyatlar qo'mitasining buyruqlariga bo'ysunishni rad etib, o'zlarining farmon va buyruqlarini qabul qildilar.
GKChP a'zolarining qat'iyatliligi, qo'shinlarning bo'linishi, yirik shaharlar (Moskva, Leningrad va boshqalar) aholisining qarshilik ko'rsatishi, RSFSR Prezidenti Yeltsinga bir qator dunyo hukumatlari tomonidan berilgan yordam va hokazo, mamlakatda tartibni tiklash urinishlarini muvaffaqiyatsiz yakunladi.
22 avgust kuni Moskvaga qaytib kelgan Gorbachev siyosiy tashabbus, ta'sir va kuchdan mahrum bo'ldi. Avgust voqealaridan keyin SSSRning qulashi va markaziy davlat institutlarining tugatilishi tezlashdi.
KPSS Markaziy Komiteti tarqatib yuborilgan, partiyaning faoliyati to'xtatilgan va keyinchalik Rossiya Prezidenti tomonidan taqiqlangan. KGB vakolatlari keskin funktsiyalar va bo'limlarni egallab olganligi sababli keskin kamaydi. Hokimiyat tuzilmalarida va ommaviy axborot vositalari rahbariyatida tub o'zgarishlar amalga oshirildi.
Bosqning muvaffaqiyatsizligidan so'ng, sakkiz respublika o'z mustaqilligini e'lon qilishdi va sentyabr oyida yangi tashkil topgan Boltiqbo'yi mustaqil uchta davlat SSSR tomonidan tan olindi.
Dekabr oyida Minskda Rossiya, Ukraina va Belorusiya prezidentlari Sovet Ittifoqi endi yo'qligini va sobiq Ittifoqning barcha davlatlari uchun ochiq bo'lgan Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligini (Bialowieza bitimi) tuzganliklarini e'lon qilishdi. Keyinchalik MDHga yana sakkizta respublika qo'shildi, shundan keyin Gorbachyov SSSR prezidenti vazifasini tugatishini e'lon qildi.
TASS DOSSIER / Kirill Titov /. 1922 yilda tashkil topgan Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi Rossiya Kommunistik partiyasi (bolsheviklar) rahbariyati tomonidan kelajakdagi jahon inqilobining asosi sifatida yaratildi. Uning tashkil etilishi to'g'risidagi deklaratsiyada Ittifoq "barcha mamlakatlarning mehnatkash xalqlarini Umumjahon Sotsialistik Sovet Respublikasiga birlashtirish yo'lida hal qiluvchi qadam bo'ladi" deyilgan.
SSSRga iloji boricha ko'proq sotsialistik respublikalarni jalb qilish uchun birinchi Sovet Konstitutsiyasida (va keyingi barcha), ularning har biriga Sovet Ittifoqidan erkin chiqib ketish huquqi berildi. Xususan, SSSRning so'nggi Asosiy qonunida - 1977 yil Konstitutsiyasi - bu norma 72-moddada mustahkamlangan. 1956 yildan boshlab Ittifoq davlatlari tarkibiga 15 ittifoq respublikalari kiritilgan.