A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Tuban torburunli maymunlar
katta oilasi. Bular Amerika maymunlaridan 
burun kataklarining yaqinligi va yuzidan burni oldinga chiqanligi bilan 
harakterlanadi. Dumining uzunligi har xil lekin oyoqlari teng yoki oldingi oyoq 
biroz kaltaroq. Barmoqlari ichida eng yirigi uchinchi barmoq hisoblanadi. Yuqori 
jag‘idagi qoziq tishlari juda katta. Yung qatlami va tanasi, terisi rangli. Bosh 
miyasi yaxshi rivojlangan, uning hajmi 100-150gr. Tuban torburunli maymunlar 
kunduzi poda bo`lib daraxtlarda yoki yerda Afrikada (pavian, makdril, martishka) 
va Osiyoda (makaka, burundor, qora pavian) yashaydi. O`simliklar, hasharotlar, 
mayda hayvonlar bilan oziqlanadilar. Yil davomida urchiydilar. Homiladorligi 150 
- 200 kun. Odatda bitta axyon -axyonda ikkita bola tug‘adi. 

---

55 
Martishkasimonlar
oilasiga kiradigan martishkalar kichik oilasi 7ta avloddan 
iborat. 
1
) 
Makaklar avlodi
 
tanasi 3,5 - 18kg. Urg`ochilari biroz kichik, oldingi va orqa 
oyoqlari teng. Barmoqlari ushlovchi, katta barmoq boshqa barmoqlarga qarama-
qarshi bo`ladi. Barmoqlar orasida oz miqdorda parda bo`ladi yunglari qalin, yung 
rangi har xil turlarda bir - biridan farq qiladi. Tumshug`i oldinga chiqqan, yuzi 
yungsiz. Burun tepasi va qosh suyagi barcha erkaklarida yaxshi namoyon bo`ladi. 
Quloqlari ham yungsiz. Qalqon bezi ostida bir juft tomoq xaltasi bor u rezanator 
rolini bajaradi. Dumining uzunligi har xil turlarida turlicha. Makaklar Afrikaning 
Shimoliy va Osiyoning Pokistondan Yaponiyagacha, Tayvandgacha, Tibetdan 
Seylongacha bo`lgan hududda yashaydilar. Milan arxipelagidan Filippingacha 
bo`lgan joylarda ham uchraydi. Ular yashaydigan tropik o`rmonlarda ham Xitoy 
yaqinidan Hindiston, Seylon quruq butalar, hatto kaktusli joylarda ham bor. 
Qisman yerda yashovchi hayvonlardir. Ular yirtqichlardan saqlanish uchun 
daraxtlarda, qoyalarda uxlaydilar. Ular mevalar, ildizlar, yosh barglar, hasharotlar 
va ularning qurtlari, mollyuskalar, qisqichbaqalar bilan oziqlanadilar. Ekinzor-
lardagi shakarqamishlar va makkajo`xorilar bilan ham oziqlanadilar. 
Makaklarning hatti - harakatlari, hulq - atvorlari tabiy sharoitda va 
laboratoriya sharoitlarida yaxshi o`rganilgan. Ular guruh - guruh bo`lib 
yashaydilar. Guruhda bitta erkagi va bir nechta urg`ochisi, har-xil yoshdagi 
bolalari birga yashaydilar. Ular 30 hildan ortiq tovush chiqaradilar. Har bir tovush 
ma`lum bir ma`noni bildiradi. Aftini o`zgartirishni, qoshini qimirlatib, labini 
chappillatishni biladilar. Makaklar orasida joxil maymunlar - megatlarda dum 
bolmaydi 3-rasm. 
Makaklar orasida rezus makak donor hisoblanadi. U tibbiyot maqsadlari 
uchun har yili Hindiston va Janubiy Sharqiy Osiyo mamlakatlaridan boshqa 
mamlakatlarga eksport qilinadi. Uning tanasi xira yashil - sariq yung bilan 
qoplangan, oyoqlari teng. Yuzi, qulog`i, panjasi och jigarrang. Anchagina yirik va 
xavfli. Guruh bo`lib yashaydi. Guruhda 20 tadan ortiq individ bo`ladi. Rezus 
makak Ximolayda Nepaldan to Shimoliy Birmaga qadar bo‘lgan joyda yashaydi. 

---

56 
Rezuslar suvda yaxshi suzadi, sho`ng`iydi. Hindlar ularni muqaddas hayvon 
hisoblab, ovqatini bir qismini ularga qoldiradilar. 
3-rasm. Makaklar.
2)