|
Savol va topshiriqlar
1. Hududiy mehnat taqsimoti nima?
2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida hududiy mehnat taqsimoti qanday
amalga oshiriladi?
3. Hududiy mehnat taqsimotining iqtisodiy rayonlashtirish bilan qanday
aloqasi inavjud?
4. A.Smit va D.Rikardolar nazariyasining mohiyati nimadan iborat?
41
www.ziyouz.com kutubxonasi
5. O'zingiz yashayotgan viloyatning respublika mehnat taqsimotidagi
o'rnini ta'riflab bering.
ISHLAB CHIQARISHNI HUDUDIY TASHKIL ETISHNINC
ASOSIY OMILLARI
Reja
1. Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirish haqida umurniy
tushuncha.
2. Xom ashyo omili.
3. Yoqilg'i-energetikaomili.
4. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar.
5. Transport, ekologiya va bozor iqtisodiyoti omili.
Iqtisodiyot tarmoqlari o'z-o'zidan, tasodifiy hududiy tarqalmaydi,
balki ma'lum shart-sharoitlar va omillarni hisobga olgan holda
joylashtiriladi yoki hududiy tashkil eiiladi. Bu omillarni yaxshi bilish
ishlab
chiqarishning
hududiy
tarkibi
va
tizimining
rivojlanish
qonuniyatlarini o'rganishga asos bo'ladi. Qonuniyatlar esa talabalarning
behisob fakt va raqamlarni yodlab olishdan ozod qiladi.
Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda xom ashyo, yoqilgi,
elektr quvvati, suv va iqlim sharoitlari, mehnat resurslari, iste'mol va
transport, iqtisodiy geografik o'rin kabi omillar e'tiborga olinadi.
Shuningdek, ekologiya, ilmiy-texnika taraqqiyoti va bozor iqtisodiyoti
omillarining bu boradagi ahamiyati ham oshib bormoqda (3-chizma).
Ushbu omillarni tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik guruhlarga
birlashtirish mumkin. Ularning mohiyati va ta'sirchanligi jamiyat
rivojlanishi bilan o'zgarib turadi. Chunonchi, ilmiy-texnika taraqqiyoti
natijasida xom ashyo, yoqilg'i, elektroenergiya va transportning hal
qiluvchi ta'siri biroz susayib boradi. Ayni paytda, ijtimoiy (iste'mol) va
ekologik omillar hamda bozor iqtisodiyoti munosabatlari ishlab chikarishni
tashkil etishda ustuvor o'ringa ega bo'lmoqda.
Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda barcha shart-sharoitlar,
omillar hisobga olinadi. Lekin tna'lum tarmoqni hududiy tashkil etishda
barcha omillar emas, balki ulardan faqat ayrimlari yetakchi, hal etuvchi rol
uynaydi (l-jadval). Bu masalani tushuntirish uchun yaratiladigan mahsulot
birligiga suv yoki elektr quvvati, ishchi kuchining qay darajada
sarflanishini ko'rsatish kifoya. Boshqacha qilib aytganda, kasr maxrajida
42
www.ziyouz.com kutubxonasi
mahsulot biriigi, uning suratida esa alohida-alohida omil turlari (masalan, 1
tonna shakar olish uchun qancha xom ashyo, ya'ni qancha qand lavlagi
ishlatiladi, qancha elektr quvvati yoki mehnat sarflanadi) turadi. Qaysi
omil bo'yicha yirik son chiqsa, odatda, uning ahamiyati shuncha yuqori
bo'ladi va u ko'rilayotgan iqtisodiyot tarmog'ini joylashtirishda
belgilovchi, aniqlovchi vazifani o'taydi.
43
www.ziyouz.com kutubxonasi
T
R
A
N
S
P
O
R
T
L
J
E
k
o
lo
g
iy
a
In
lr
a
s
tru
k
tu
ra
www.ziyouz.com kutubxonasi
Sliuni alohida qayd etish lozimki, ma'lum tarmoqqa kiruvchi barcha
korxonalar yoki kichik "tarmoqchalar" uchun bittagina omil tegishli
bo lmaydi. Jumladan, mashinasozlik tarmog'iga kiruvchi ba'zi bir
korxonalarni joylashtirishda xom ashyo (metall) ko'proq ahamiyatga ega
bo'lsa, boshqasi uchun malakali ishchi kuchi muhim omil hisoblanadi.
Etidi yuqorida ko'rsatilgan asosiy omillarga qisqacha to'xtalib
o'tamiz.
Xom ashyo. Tabiiyki, barcha mahsulot xom ashyosiz yaratilmaydi.
Ammo ayrim mahsulotlami olish uchun xom ashyo boshqalariga
qaraganda ko'proq sarflanadi. Shu bois bunday mahsulotlarni ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar mumkin qadar xom
ashyo rayonlariga yaqin joylashtiriladi.
Sanoatning ba'zi tarinoqlari, masalan, tog'-kon, o'rmon, baliqchilik
sanoati korxonalarining joylashuvi xom ashyo bo'lmagan rayonlarda
rivojlanmaydi. Bunday sanoat tarmoqlarining joylashuvi bevosita foydali
qazilmalar yoki tabiiy boyliklar geografiyasi bilan belgilanadi. Boshqa
sanoat tarmoqlariniig hududiy tashkil etilishi esa biroz murakkabroq tusga
ega. Bu borada bir qator fakt va raqamlar keltirish o'rinli. Masalan, 1 t
paxta tolasini olish uchun taxminan 3 t xom paxta, 1 t paxta yog'i uchun 5 t
chigit, 1 t pista yog'i uchun 3 t kungaboqar. 1 t shakar uchun 7 t qand
lavlagisi ishlatiladi. Ushbu raqamlarni nisbiy (foiz) ko'rinishida berish
foydadan xoli emas. Chunonchi, paxta tolasining oq paxtadan chiqishi 32-
33 foiz, paxta yog'ining chigitdan olinishi 19-20, shakami qand lavlagidan
tayyorlash 14-15 foiz va shunga o'xshash. Demak, bu korxonalar xom
ashyo rayonida yoxud unga yaqin maskanda joylashtirilishi shart.
Mineral o'g'itlar ichida kaliy o'g'itini ishlab chiqarish geografiyasi
batamom xom ashyo omili bilan beigilanadi, chunki uni olish uchun ko'p
miqdorda kaliy tuzi sarflanadi. Ayni paytda, azot (selitra) o'g'itini ishlab
chiqaruvchi korxonalar ancha "erkin" joylashadi. Mazkur korxonalar qora
metallurgiya markazlariga, suv manbalariga yaqin, neft' va gaz sanoati
rivojlangan rayonlardajoylashtirilishi ham mumkin.
45
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
