A s daminov, B. S. Salimov

Teri  qoplagichlari  va  xosilalari:
  qushlarning  terisi  yupqa  bo’lib, 
epidermis  sust  rivojlangan,    suyak  hosilalari  yo’k,  teri  bezlari  deyarli 
yo’q, faqatgina dum  tubining ustida bezi bo’ladi. Bez  suvda yashovchi 
qushlarda  ayniqsa  yaxshi  rivojlangan.  Qushlarda  epidermisdan  hosil 
bo’lgan  xar  hil  shox  hosilalari  bo’ladi.  Ularga  ustki  va  pastki  taglari, 

---

115 
 
tumshuqni hosil qilgan shox qismlari bor. Barmoqlar uchidagi tirnoqlar 
ham shular jumlasiga kiradi. 
Skeleti:
  Qushlarning  skeleti  tubandagi  beshta  bo’limdan  :  uq 
skeleti, ko’krak qafasi (tush qovurg’a), bosh skeleti, oyoq skeleti va ular 
kamarining skeletiga bo’linadi. O’q skeleti yoki umurtqa pog’onasi 4 ta: 
bo’yin,  ko’krak,  dumg’aza  va  dum  qismlariga  bo’linib,  voyaga  yetgan 
qushlarda  bel  dumg’aza  turkumiga  kirib  ketadi.Qushlarning  bo’yni 
nixoyatda  xarakatchan,  sababi  umurtqalararo  biriktiruv  yuzasining 
egarga  o’xshab  tuzilganligidan  bo’lib  xisoblanadi.  Faqat  qushlargagina 
xos  bunday  tuzilish  geteroserkal  umurtqalar  deb  yuritiladi.  Bo’yin 
qovurg’alari  rudimentlashib,  umurtqa  pog’onasi  bilan  xam,  ko’ndalang 
o’simta  bilan  xam  qo’shilagan.  Natijada,  umurtqaning  ikki  tomonida 
kanal hosil bo’lib, uning ichiga umurtqa arteriyalari o’rnashgan. Oxirgi 
ikki  bo’yin  umurtqasi  bunga  kirmay,  ularning  tush  suyagiga  yetmagan 
erkin qovurg’alari bor. 
Ensa  birikmasi  birikadigan  bitta  birikuv  chuqurchasi  bor 
xalqasimon atlant yoki atlas va epistrofeyning tuzilishi o’ziga xos. Shu 
bilan birga tishsimon o’simta epistrofey tanasiga qo’shilib ketgan bo’yin 
umurtqalarining  soni  har  xil  qushlarda  turli  sonda,  9  tadan  25  gacha,  
kaptarlarda  14  ta  bo’ladi.  Ko’krak  umurtqalari  kaptar  va  qorg’ada  5 
ta,boshqa turlarda 3 tadan 10 tagacha, harakatchan  bo’yin umurtqalarga 
nisbatan    bir-biriga  va  dumg’azaga  qo’shilib  ketgan.  Ularning  har 
qaysisida bir juftdan qovurg’a bo’lib, bu qovurg’alar tushga xarakatchan 
birikgan.  Har  qaysi  qovurg’a  suyagi  ikki-  orqa  va  qorin  bo’limidan 
tuzilgan. Shuning uchun tush nafas olish paytida ma’lum muskullarning 
qisqarishi  tufayli  dum  umurtqa  pog’onasiga  yaqinlashadi,dam 
uzoqlashish  imkoniyatiga  egaligidan  amalga  oshadi.  To’sh  suyagi  juda 
katta  bo’lib,  shaklan  serbar  plastinkaga  o’xshaydi.  Uchuvchi  qushlarda 
esa tush suyagining pastida ko’krak tush suyagi yuzaga kelgan. Umurtqa 
pog’onasining ko’krak bo’limidan so’ng dumg’aza keladi. Ularning soni 
14 ta bo’ladi: harakat organlar skeleti yelka, chanoq kamaridan va erkin 
oyoq  suyaklardan  tashkil  topgan.  Yelka  kamari  ko’rak,  karakoid  va 
umrov    suyaklaridan  tashkil  topgan.  Ko’krak  qushlar  uchun  xarakterli 
bo’lib, qilichsimon shaklga ega bo’lib, ko’krak qafasining ustidan o’tib, 
karakoid  suyagiga  qo’shiladi.  Karakoid  katta  va  baquvvat  suyakdan 
iborat.  Uning  bir  uchi  yelka  kamariga,  ikkinchi  uchi  esa  tush  suyagiga 
xarakatchan tarzda qo’shiladi. Ikkita umrov suyagining pastki qismi bir-

---

116 
 
biri bilan qo’shilib, qushlar uchun xarakterli bo’lgan toq yoy suyagi ayri 
suyakni  hosil  qiladi.  Yelkasi  katta  baquvvat  yelka  suyagidan,  tirsak  va 
bilak  suyakdan  iborat  kaft  suyaklari  qo’shilib,  kaft-bilakuzuk  suyagini 
hosil qiladi. Barmoqlaridan faqat 3 tasi saqlanib kolgan. 1-barmoq 1 ta, 
ikkinchisi  2  ta,  3-si  1  ta  falangadan  tashkil  topgan.Qanotdagi  barcha 
suyaklar qanotni yig’ish va yoyishga qulay tipda bir-biri bilan birikkan. 
Chanoq  kamari  yonbosh  qo’ymich,  qov  suyaklaridan  tashkil  topgan 
bulib,  tanani  tik  tug’ish,  qattiq  qobiqli  tuxum  tugish  qobiliyatiga  ega 
bo’lishdan iborat. 
Orqa oyoqlari 3 ta asosiy bo’limdan: son, boldir, oyoq panjalaridan 
tashkil topgan. Orqa oyoqda 4 ta barmoqlari bo’ladi, 3 tasi oldinga, 1tasi 
orqaga  qaratilgan bo’ladi. 
Qushlarning bosh skeleti 2 qismdan: miya qutisi - neyrokranium va 
yuz skeleti - splanxnokraniumdan iborat.  
Qushlarda til osti apparati bo’lib, u suyakdan tuzilgan. Tana, uning 
oldingi  o’simtasi  va  shoxchadan  tuzilgan.  Eshituv  kapsulasi  ham  3  ta 
quloq suyagidan iborat.