chiqishlar haqidagi har qanday fikmi inkor etadi. Olimning islohotchilik
g‘oyalam ing ayrimlari S.Sismondi qarashlariga o ‘xshash bo‘lib ular
quyidagilarda o ‘z aksini topdi:
• «uchinchi shaxslar» ya’ni dehqonlar, hunarmandlar va mayda
kustar ishlab chiqaruvchilam ing jamiyatdagi o ‘m iga hayrixohlik
bildirish;
• «mayda mulkchilik va mayda ishlab chiqarish»ni iqtisodiyotdagi
yetakchilik o'm ini e ’tirof etish bilan ulaming shart-sharoitlari, ta’li-
motlarida to‘liq tenglikka erishish;
• ijtimoiy adolat tamoyillariga mos ravishda jamiyat manfaatlaridan
kelib chiqib, ishlab chiqarish ishtirokchilariga teng daromad berish;
• kapital va daromadlar bir kishi qo‘li ostida va mehnatni eksplua-
tatsiya qilishga yo‘l qo‘ymaslik. Bundan tashqari, faqat P.Prudon
islohotchiligiga xos quyidagi g‘oyalami ko'rsatishimiz mumkin:
• m uom alada pulning harakatini bekor qilib, uning o ‘rniga ishchi
pullari banklam i muomalaga kiritish;
• foizni yo‘q qilish hisobiga foizsiz kreditlami tashkil qilish;
• xalq banklarini tashkil etish;
• islo h o tlam i amalga oshirish jarayonining xotim asi sifatida
hukum atni bekor qilish. Islohotchilik konsepsiyalarida P.Prudon xalq
bankiga katta umid boglaydi. Uning banki sotsialist-rikardochilar taklif
qilgan banklardan 3 xil o ‘ziga xoslik bilan farq qilar edi:
Birinchidan, undagi metall pullar dastlabki bonlar chiqarilishi
sababli, pulga va tijorat voqealariga almashtirish yo‘li bilan sekin-asta
m uom aladan chiqarilar edi.
Ikkinchidan, foizni birdaniga yo‘q qilmasdan, balki yuqori qayd
qilingan bosqichni amalga oshirishni 2%dan eng kam daraja-0,25%
tushirish haqda sotilmagan tovarlarga oldindan ssuda berilishi.
Uchinchidan, xalq banki kapital bilan yuzaga keladi.
P.Prudonning hukumatni bekor qilish g‘oyasi islohotlami amalga
oshirish davrida sinflaming umumlashuvi va yagona mehnatkashlar,
o ‘z m ehnatini haqiqiy haqini oladigan sinfmi
yuzaga kelishi, o ‘z nav-
batida, hukum at faoliyatini keraksiz qilib qo‘yadi (anarxizm g‘oyasi).
P rudon kapitalizmni isloh qilish loyihasida mayda tovar ishlab
chiqaruvchining o‘z moli sotilishiga kafolat oüsh, mayda do'kondoming
foizsiz kreditning olish to ‘g‘risidagi asriy oizusini, buijua ziyolisining
kapitalizm sharoitida mutlaq m ehnat erkinligi, qiymat qonuni asosida
tenglik im koniyati to ‘g‘risidagi xom xayollarini ifodalagan edi.
P ru d o n n in g «sotsializm»i to v ar bilan pul o ‘rtasidagi a lo q a n i
soxtalashtirishga asoslangan. Shu loyihaning muallifi xususiy ishlab
chiqarishni tovami saqlab qolishga, ammo pulni, ayirboshlashni,
ayirboshlash qiymatini yo‘q qilib tashlashga intilgan edi.
Prudon va prudonizm o ‘z davrida ishchilar harakatiga jiddiy xati?r
solganligi sababli proletar ta’limotining asoschilari Prudonning mayda
ishlab chiqarish islohotchiligiga qarshi murosasiz kurashdilar. Uni
proletariatga dushman va revolutsion harakatga xalaqit beruvchi bir
oqim deb fosh qildilar.Bu kurashni K. Marks XIX asming 40-yillari
o'rtalaridayoq «Falsafa qashshoqligi» asarini tayyorlashdan boshladi
va marksizm rivojining keyingi davrlarida ham shu kurash davom etdi.
Prudon falsafada Gegeldan, siyosiy iqtisodda esa A.Sm it bilan
D.Rikardodan yuqori ko‘tarila olmadi. Uning ijtimoiy dasturlarida
mafkuraviy yc/nalishni fosh qilishda alohida vazifalar kelib chiqdi.
Prudonizm mayda ishlab chiqarish muhitiga va uning puch xayollariga
tayanib, uzluksiz ravishda o‘zgarib boruvchi sharoitlarga moslashaverdi.
11.4. K.Rodbertusning iqtisodiy g‘oya!ari
Karl Iogann Rodbertus-Yagesov (1805-1875) Germ aniyada, Shi-
moliy Greyfsvoldda 1805-yilda tug‘ildi. Gettingem va Berlin univer-
sitetlarida huquqdan tahsil olib, shu mutaxassislik bo'yicha m a ’lum
vaqt ishladi. Buijua demokratik revolulsiyasi yillarida Parlament a ’zosi,
keyinchalik vazir (ministr) lavozimlarida faoliyat ko‘rsatdi. K.Rodbertus
Germaniya mayda buijua iqtisodiy ta ’limoti vakili bo‘lib, Sen-Sim on
va sotsialist-rikardochilarg‘oyalari ta’sirida edi. U xayoliy sotsializm va
konservativ reformizm g‘oyalari asosida o‘zining eklektik konsepsiyasini
yaratdi.
1842-yilda K.Rodbertus «Davlat-xo‘jalik tizimini bilish yo‘lida» deb
nomlangan kitobini nashrdan chiqardi. Uning asarlari «sotsial xatlar»
shaklida yozilgan. U aynan shu kitobida qo‘shimcha qiymat nazariyasini
ko‘rsatib o ‘tdi. U o‘z fikrlarini yakunlab, shunday deb yozadi:
Do'stlaringiz bilan baham: