A razzoqov, sh. Tashm atov

3.3.  Xalq  og'zaki  ijodidagi  iqtisodiy  qarasblar
0 ‘zbek  xalqi  iqtisodiy  tafakkurining  rivojlanishining  m uhim  
manbalardan biri xalq og‘zaki ijodi namunalari hisoblanadi. Bu namu- 
nalar jumlasiga  dostonlar,  xalq  maqollari va qo‘shiqlar kiradi.  Tarixiy 
merosimizning  noyob  yodgorliklaridan  biri  Alpomish  dostonidir.  Bu 
doston  shakllanganiga  ming  yildan  ortiqroq  bo'lganligini  dalillar 
tasdiqlamoqda.  Shuning  uchun  ham ,  Alpomish  dostonining  ming 
yilligi Respublikamizda 2000-yilda  keng nishonlandi. Asaming badiiy 
ahamiyatidan  tashqari,  undagi  iqtisodiy qarashlar  ham  muhim  o‘rin 
tu ta d i.  A lpom ish  dostonidagi  iqtisodiy  m unosabatlar  tarkibini 
quyidagicha  guruhlash  mumkin:
1. Islom ta’limoti asosidagi iqtisodiy munosabatlar. Bu munosabatlami 
negizini zakot va juzya toMovlari bilan bog‘liq masalalar tashkil  etadi. 
Ya’ni Q o‘ng‘irot elida hukmronlik qilgan Alpomishning otasi Boybo‘ri 
bilan uning akasi  Boysaribiyning zakot  to‘Iovi bo‘yicha nizolardir.
2.  M eh n at  taqsim otining  rivojlanganlik  darajasi.  D ostondan 
ko‘rinadiki, o ‘sha davrga kelib chorvachilik tarmog‘i Qo‘ng‘irot elining 
ixtisoslashuvining  ko‘rsatkichidir.
3. Tovar-pul va moliya tizimi munosabatlari. Dostonda keltirilishicha, 
qo ‘ng‘irotliIiklam ing  tovar-pul  munosabatlarida  natura  to ‘lovlari

---

ustuvorligi  namoyon  bo‘ladi.  Qalmiqlar  davlatida  esa  daromad  va 
xarajatlami tartibga solish m uhrdor lavozimi orqali yuritiladi.  Muhrdor 
daromad  va  xarajatlar  bo‘yicha  hisob-kitoblar  qilishda  oqsoqollar 
tomonidan  yig‘ib,  topshiriladigan  soliq  va  yig‘imlarga  tayanadi.  Bu 
mamlakatda 500 ta oqsoqollik lavozimi joriy etilgan.  U lam ing maoshi 
to'plangan  soliqlardan  bir  qismini  tashkil  etadi.  Sipohiylar  uchun 
esa  500  pul  birligi  m iqdorida  maosh  tayinlangan.  M uom alada 
ishlatiladigan pul birliklari qo ‘shni mamlakatlarda  zarb  qilingan oltin 
va kumushlar ekanligi to‘g‘risida  m a’lumotlar berilgan.
3.4.  Forobiy,  Jbn  Sino,  Beruniy  va  Yusuf Xos  Hojib 
asarlaridagi  iqtisodiy  g‘oyalaming  mohiyati
X-XII asrlarga kelib 0 ‘rta Osiyo ilg‘or ijtimoiy tafakkuming Sharqdagi 
yirik markazlaridan birigaaylandi. Bu davrda 0 ‘rta Osiyo Yevropani Osiyo 
bilan bog‘lovchi yirik moddiy,  madaniy va savdo markaziga aylandi.  Bu 
jarayonlar  bir-biridan  minglab  chaqirim  uzoqlikdagi  davlatlar,  xalqlar 
o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlami shakllantirdi.
Bu  davrda  butun  dunyoga  tanilgan  AI-Farg‘oniy,  Al-Xorazmiy, 
Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Nizotn-ui-mulk va boshqa 
ko‘plab mutafakkirlar yashab, ijod qilishdi.  Ulaming asarlarida iqtisodiy 
g'oyalar  ham  o‘z  aksini  topgan.  Sharq  renessansi  davridagi  olimlar 
shu  davrdagi  tijorat,  mulkdorlik  hunari  sirlarini  bayon  etganlar.
Forobiy  0 ‘rta asr davri  tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlaming qariyb 
barcha  sohalarini  o‘z  ichiga  oluvchi  160  dan  ortiq  risola  yaratgan 
qomusiy olim sifatida tan olinadi.  Uning Sharq olamidagi shuhrati shu 
darajaga  etdiki,  uni  Aristotel  (Arastu)dan  keyingi  yirik  mutafakkir- 
«Muallim  — us-soniy»  -   «Ikkinchi  muallirm  deb  atay boshladilar.
Olimning  «Fozil  odamlar  shahri»  asarida  mamlakatni  boshqarish, 
hokimlar faoliyati, iqtisodiyotni olib borish bilan bog‘liq b o ‘lgan muhim 
g‘oyalar  keltiriladi.  Shuni  ham   ta’kidlab  o‘tish  kerakki,  Forobiy  o‘z 
ustozi Arastu g‘oyalarini har tomonlama talqin etadi va uni to ‘ldirishga 
harakat  qiladi,  Jamiyat  shakllanishi  uchun  m oddiy  ehtiyojlarning 
ahamiyati  haqida  ta’limot  yaratdi,  iqtisodiyot  fanida  muhim  bo‘lgan 
«Ehtiyoj»ni ta’riflab berdi.  U  moddiy boyliklar yaratishda mehnatning 
va mehnat qurollari o‘mini aniqlab berdi, Ayniqsa, «mehnat taqsimoti» 
masalalari  mutafakkir asarlarida  yaxshi  yoritib  berilgan.
Forobiyning  fozil  (ideal)  davlat,  hokimlar  to ‘g‘risidagi  g‘oyalari 
nihoyatda  ahamiyatlidir.  Masalan,  shahar tartibotida  eng  asosiy  narsa

---

mulk,  noz-ne’matlami to ‘g‘ri  taqsimlash  ekanligi  qayd  etilgan.  Arastu 
g‘oyalari rivojlantirilib, awalo, yer va joylaming miqdori, keyin ulaming 
egalari va tutgan  o‘rinlari, so‘ngra  nihoyatda zarur hisoblanuvchi oziq- 
ovqat, ekin ekiladigan yerlar, saroy va shaxsiy uylaming miqdori hisobga 
olinishi kerakligi ko‘rsatiladi.
Abu All ibn Sino (980-1037) tomonidan nihoyatda katta ilmiy meros 
qoldirilgan,  u  yozgan  asarlaming  soni  280  dan  ortiq.  Shulardan  40 
dan ortig‘i tibbiyotga oid,  30 ga yaqin risola turli tabiiy fanlaiga,  3 ri- 
sola  musiqaga,  185  risola  falsafaga,  mantiq,  psixologiya,  teologiya, 
ahloq, boshqa ijtimoiy-siyosiy masalalarga bag'ishlangan. Lekin bizgacha 
uning faqat  160 ga yaqin asari yetib kelgan. Olimni hurmatlab, «Shayx 
ur-rais* deb ataganlar.
Olimning  tibbiyotga  oid  asarlarida  iqtisodiyot bilan  bog‘liq  muhim 
g‘oyalar ilgari suriladi. Inson sog‘lig‘ining ichki va tashqi muhitga bevosita 
bog‘liqligi,  ayniqsa,  ovqatlanish,  turmush  sharoiti  katta  ahamiyat  kasb 
etishi ko'rsatUadi. Iqtisodiyot fanida muhim bo‘lgan kategoriya «ehtiyoj»ni 
ta’riflab,  moddiy  boyliklar  yaratishda  mehnatning  va  mehnat  qurol- 
larinining o ‘mini aniqlab beradi. Uning asarlarida «mehnat taqsimoti»ga 
katta e’tibor qaratiladi, taqsimot tufayli unumdorlik oshuvi va mahsulot 
sifati yaxshilanishi isbotlab berilgan. G ‘aibiy Yevropada faqat 1776-yilda 
Adam Smit bu masalaga alohida diqqatni jalb etadi.
Ibn Sinoning fikricha:  «Hayvon tabiat ne’matiariga qanoat qiladi, 
odamlarga esa tabiat ne'matlari kamlik qiladi, u ovqat, kiyim-kechak 
va  uy-joyga  ehtiyoj  sezadi.  Hayvon  tabiat  ne’matlarini  o ‘zlashtirib 
oladi,  odam  esa o 4z mehnati bilan o ‘ziga ovqat, kiyim, turaijoy yara- 
tadi.  Shu  maqsadda  inson  dehqonchilik  va  hunarmandchilik  bilan 
shug‘ullanishi  kerak».
Iqtisodiyot  rivojlanishining  obyektiv  qonun-qoidalariga  amal  qilib, 
inson  o‘z baxtini o ‘zi yarata oladi.  YaxsW xulq va iqtisodiyot  o‘rtasida 
bevosita bog‘liqlik boriigini «Uy-joy tutish tadbiri» asarida ko‘rsatib beradi.
Buyuk  qomusiy  olim  Abu  Rayhon  Beruniy  (973-1048)  150  dan 
ortiq  asar  yaratgan  bo‘lib,  ularda  mehnat  boylikning  asosi  ekanligi 
to‘g‘risidagi g‘oya ilgari surilgaii. Uning ko'pgina fikr va qarashlari bugungi 
kun uchun ham  ahamiyatini yo‘qotmagan.
Beruniyning kishilik ehtiyojlarining paydo bo‘lishi va uni qondirish 
asoslari, m ehnat va hunarga munosabatlar uyg‘unlashib ketadi. Uning 
fikriga  k o 'ra ,  kishilar  o ‘z  zaruriy  ehtiyojlarini  qondirish  uchun 
uyushgan  holda  yashash  va  ishlashga  majburdirlar.  Ehtiyojlar  turli-

---

turnan  va  ko‘p  bo‘lganligi  uchun  insonlar  birlashgan  holda  turaijoy 
va  shaharlar  yaratishga  intiiadilar,  deb  hisoblaydi.  Shuningdek,  u 
davlatning paydo bo‘lishini ham  ehtiyoj tufayli deb bilgan.  Eng muhim 
g‘oya shuki,  barcha  qimmatli  narsalar inson  mehnati  bilan  yaratiladi 
va insonning qadr-qimmati  uning avlod-ajdodlarining kim  boMganligi 
emas, balki uning mehnati, aqliy va jismoniy mahorati bilan belgilanadi. 
«Har bir davming urf-odatlari  o ‘ziga  xos bo‘ladi va  inson  ahli  ularga 
rioya qil-mog‘i darkordir, aks holda nizom va bir xillik yo ‘qolsa, tartib 
ham yo‘q bo‘ladi»,  -  deb uqtiradi buyuk donishinand.
Beruniy og‘ir jismoniy m ehnat qiluvchilar, ya’ni konda ishlovchilar, 
yer  ostida  gavhar  qidimvchilar,  dehqonlar  to‘g‘risida,  ulaiga  berilishi 
kerak bo‘lgan imtiyozlar va ish haqi haqida «Minerologiya* asarída keng 
muloaza yuritadi.  Ayniqsa,  ochiq va yer ostidagi  kon  ishlariga  alohida 
e’tibor  beriladi,  yerosti  konlarini  mustahkamlash  (falokatning  oldini 
olish uchun),  yerosti suvlarini  chiqarib tashlash,  olingan  rudani  yuqo- 
riga olib chiqish uchun maxsus moslamalardan foydalanish tavsiya etiladi. 
Kon  atrofida konchilar qishlog‘ini barpo etish zarurligi ko ‘rsatiladi.
Yerosti  boyliklarini  qazib  olish  ishlari  katta  jism oniy  m ehnat, 
ixtirochilik,  aqliy mehnat va bilim  sarflashni talab etadi.
Yusuf Xos Hojib. Atoqli davlat arbobi, ilk turkiy dostonnavis Yusuf 
Xos  Hojib  1020-yili  Qoraxoniylaming  markaziy  shaharlaridan  biri 
Bolasog‘unda  tug'ildi(olam dan  o ‘tgan  yili  n o m a’lu m ).  B o‘lajak 
mutafakkir o‘z davridagi barcha bilimlami, arab va forsiy tillar hamda 
undagi adabiyotlami puxta o ‘rganadi.
U   1069- 1070-yillar  orasida  «Qutadg'u  bilig»(Qutga,  ya’ni  baxt- 
saodatga  erishtiruvchi  bilim)asarini  turk  tilida  yozib,  Qoraxoniylar 
hukmdori  Tabg‘achxon  Bug‘roxonga taqdim etadi.  Xon Yusufga  «Xos 
Hojib»  (eshik og‘a s i)  degan martaba in’om etadi.  Bu  falsañy  didaktik 
asarda maikazlashgan davlat tuzish, uni mustahkamlash, nizo va adolatga 
barham  berish  kabi  ma’muriy-xo‘jalik  hamda  ma’rifat,  obodonchilik, 
moddiy-ma’naviy  va  boshqa  adolatli  hukmron,  davlatni  tadbir  bilan 
boshqarish  ishini  o‘rganish,  kasb-hunar  egallash,  xalq  g ‘amini  yeyish 
haqidagi ñkrlar ilgari suriladi.  Bizgacha donishmandning faqat bir asari 
yetib  kelgan.  Asar  13  ming  misra  (nasriy  va  nazmiy  muqaddimadan 
tashqari)-73  bobdan iborat.  U nda inson tafakkurining barcha jabhalari 
bo^yicha so‘z yuritiladi va nihoyatda qimmatli fíkiiarbayon etilgan. Kitobda 
berilgan  bu  g‘oyalar  o ‘z  davri  uchun  ham,  hoziigi  davr  uchun  ham 
nihoyatda  qadriidir.  Ayniqsa,  iqtisodiyot  masalalari  bo‘yicha  davlat  va

---

raiyat  munosabatlari  sinchiklab  o ‘rganilgan.  Asar  18  oy-  bir  yarim 
yilda  yozib  tugallangan  (Bolasog‘unda  boshlangan  va  Qashqarda 
nihoyalangan)  bolsa  ham,  uni  yaratish  uchun  juda  uzoq  vaqt  tay- 
yorgarlik ko‘rilgan.
Xalq,  raiyat (soliq to‘lovchilar) mamlakat hukmdoridan uch narsa- 
ni  kutadi,  deb  uqtiradi  Yusuf Xos  Hojib,  bular:  1)  pulning  qadrini 
ko‘tarish  yoki ushlab turish;  2) xalqqa xususiy mulk huquqini ta’min- 
lovchi  qonunlam i  joriy  etish  va  3)  yo‘llami  o ‘g‘ri-qaroqchilardan 
m uhofaza  qilish.  Shoh  esa  fuqarolardan  soliqni  vaqtida  to'lashni 
chiqargan  farmon,  qonunlarini  bajarish  hamda  do‘stiga  do‘st,  dush- 
manga dushm an bo‘lishni talab qiladi, deb yozadi.  Ko‘rinib turibdiki, 
bunda jam iyat va siyosiy hokimiyat o ‘zaro mutanosib bo ‘lishi zarurligi 
g‘oyasi aniq ifoda etiladi.
Pulning  qadrli  bo‘lishi  haqidagi  g‘oya,  aslini  olganda  inflatsiya 
m uammosi  bilan  chambarchas  bog‘liq,  baholaming  m o‘tadilligi  ham 
ta’min etiladi.  U, o ‘z navbatida, inqirozsiz iqtisodiyot, erkin muomala- 
dagi valuta masalalariga borib taqaladi.
Shuningdek, bilim va aql-idrokka, shu soha sohiblariga katta e’tibor 
beriladi.  «Odamzod  naslining  ulug‘ligi  bilimdan.  U  aql-idrok  tufayli 
ne-ne  tugunlam i yechishga  qodir»,  -  deb yozadi  alloma.