A razzoqov, sh. Tashm atov

2.2.  G‘arbiy  Yevropadagi  iqtisodiy  g‘oyalarga  qisqacha
 
xarakteristika
G ‘arbiy  Yevropada  feodalizm jamiyati  uch  bosqichni  bosib  o ‘tdi: 
ilk  feodalizm  (V-X  asrlar),  rivojlangan  feodalizm  (X-XV  asrlar)  va 
feodalizmning  yemirilish  davri  (XVl-XVIII  asrlar).
Dastlabki davrda dehqonchilik xo‘jalikning asosi edi, aholi o'rtasida 
keskin tabaqalanish ham mavjud emas edi. Yuzaga kelgan buyuk Frank 
davlatida  ibtidoiy jamoa  tuzum i  yemirilib,  feodalizm  munosabatlari 
shakllanishi  (quldorlik  formasiya  shaklida  tarkib  topm adi  -  «Sali 
haqiqati»,  481-614) qonunlar to'plam idaaks etgan.  Bunda eski jamoa 
munosabatlari  himoya  qilinadi  (umumiy  mulkchilik),  ammo  ayrim 
xo ‘jaliklam ing  mustaqilligi  ham ,  xususiy  mulkchilik  ham   qoUlab- 
q u w atlan ad i,  sinfiy  ajralish  asta-sekin  namoyon  bo ‘la  boshlaydi. 
O lim la r  feodalizm dan  old in g i  Frank  qishlog‘ining  o ‘ziga  xos 
b o £lganligini  qayd  qilib,  erkin  Frank dehqoni  Rim  koloni  (qui)  bilan 
yangi  krepostnoy  o ‘rtasidagi  figura  ekanligini,  ya’ni  krepostnoylik 
munosabatlari endigina shakllana boshlaganligini qayd etgan edi. 
«Sali
 
haqiqati
»  sinfiy  differensiatsiyani  ko‘rsatdi.

---

Natural  xo‘jalik va  dehqonlaming  krepostnoylik ekspluatatsiyasiga 
oid  dastlabki 
«Villalar  to'grisidagi  kapitulyariy»
  pomestyelar  to ‘g ‘ri- 
sidagi qonun bo‘lib (IX asr boshi),  unda féodal yer egaligi va krepost­
noylik himoya etiladi.  Unda endi jam oa, jam oa mulki to‘g‘risida  gap 
yo‘q.  Bu  hujjatda  votchinaning  yagona  egasi  va  votchina  aholisining 
majburiyatlari to‘g‘risida gapiriladi.
Krepostnoylikning yuzaga kelish masalasi ko‘p olimlami qiziqtiradi. 
Yega monopoliya egaligi va dehqonlami majbur qilish apparatining paydo 
bo‘lishi hal qiluvchi roi o‘ynagan.  Natural xo‘jalik yetakchi bo‘lsa ham, 
tovar  ishlab  chiqarish  ham  mavjud  edi.  Shaharlarda  hunarmandchilik 
sexlari,  savdo  rastalari  doimo  ishlab turgan.  Ishlab  chiqarish  almashuv 
va sotish  uchun  amalga oshirilgan.  Sex  nizomlarida  ishlab  chiqarishni 
uyushtirish,  xalfa  yollash,  o‘quvchilar  olish  tizimiari  belgilangan  edi. 
Master-usta bo'lish uchun ancha yuqori  mulk senzi qo‘yilgan.
Umuman,  uy  hunarmandchiligiga  nisbatan  sex  ancha  ustunlikka 
ega  edi,  aw alo,  keng  mehnat  taqsimoti  bo‘lgan  (bu  ishning  tez  va 
sifatli  bajarilishiga  olib  kelgan),  raqobat  bor edi.
Klassik o ‘rta asr davridagi iqtisodiy g‘oyalar kanonik, ya’ni qonuniy 
doktrinalar  asosida  rivoj  topdi.  Bu  sohada  cherkov,  ruhoniylar  katta 
faoliyat ko‘rsatdilar.  XII asming o‘rtalarida boloniyalik rohib Grosian 
«Kanonik  huquqlar  to ‘plami»ni  tuzdi,  unda  bir  qancha  iqtisodiy 
g‘oyalar ham  berilgan.  Ular umumiy  mulkchilikni  idéal  deb  baholab 
(e’tibor  bering,  xususiy  mulk  em as),  xususiy  m ulkchilik  xudo 
tomonidan  odamlaming  gunohlari  uchun  vujudga  keltirilgan,  degan 
g‘oyani ilgari surdilar. Boylar xayr-sadaqa berishga chaqiriladi. Xudoga 
ma’qul  bo‘lgan  faoliyatlarga  faqat  dehqonchilik  va  hunarmandchilik 
kiritüib,  sudxo‘rlik,  ayniqsa,  foyda  olish  uchun  savdo  qoralanadi 
(Islom dinidagi g‘oya bilan solishtiring).
Kanonistlaming  bosh  iqtisodiy  g‘oyasi  asosida  xudo  tom onidan 
belgilangan «adolatli baho» to‘g‘risidagi ta ’limot yotadi.
Italiyalik  rohib  Foma  Akvinskiy  (1225-1274)  ta’limotida  iqtisodiy 
g‘oyalar  m a’lum   tartibga  solingan.  U  o ‘zining  asarlarida  qullik  va 
krepostnoylikni  oqlaydi,  bunda  u  Aristotel  va  muqaddas  kitoblarga 
asoslanadi.  U   xudoni  barcha  boyliklar  egasi  deb  e’ion  qiladi,  lekin 
xususiy mulkchilik ham himoya qilinadi,  chunki bunda insonning o ‘z 
toifasi, tabaqasiga mos ravishda yashashiga imkoniyat yaratiladi.  D avr 
taqozosiga  mos  (natural xo‘jalik  hukmron)  ravishda davlat  o ‘z -o ‘zini

---

ta ’minîash g'oyasini qo‘llaydi, natura shaklidagi boylikka asosiy e’tibomi 
qaratadi,  oltin  va  kumushlami  sun’iy  boyük  deb  biladi.  Mehnatsiz 
yaratilgan  boyük  (savdo,  sudxo'rlik)  harom  deb  hisoblangan.
Asosiy  va  xudo  tom onidan  belgilangan  bu  narsa  «adolatli  baho» 
masalasi  edi.  Kanonistlar  amalda  bahoni  mehnat  sarflarining  yig‘in- 
disidan iborat deb tan olganlar. Agar proporsional tenglik saqlanmasa, 
jamiyat  yemirilishi  mumkin,  degan  to‘g‘ri  qisqacha  xulosalar  chiqa- 
riladi.  Savdo foydasi va foiz olish «adolatli baho» bo‘yicha almashuvni 
buzadi, shu sababdan yirik savdo va sudxo‘rlikni taqiqlash talab etiladi. 
Fom a Akvinskiy  «adolatli  baho»  masalasini  foydalar,  to‘g‘rirog‘i  naf, 
manfaatlar tengligi asosida hal etdi va uni subyektiv vaqt deb baholadi. 
U   aytadiki,  agar  narsa  biror  odam  foydasiga,  lekin  boshqa  odam 
ziyoni  hisobiga  o ‘tsa,  bu  holda  buyumni  o‘zining  haqiqiy  bahosidan 
yuqoriroq  sotish  huquqi  paydo  bo‘ladi.  Shu  bilan  birga,  bu  buyum 
b a rib ir  haqiqiy  egasidaligidan  qim m atroq  sotilm aydi,  chunki 
q o ‘shimcha  baho,  shu  buyumdan  holi  bo‘lgan  ziyonni  qoplaydi. 
F.Akvinskiy yuqori tabaqa aholisini mehnatkashlar manfaatini himoya 
qiluvchilar  qilib  ko‘rsatadi.  Shu  sababli  bu  tabaqaga  buyumlami  o‘z 
haqiqiy bahosidan qimmatroq sotishga ruxsat beradi.  Protsent (foiz)ni 
tavakkalchilik to‘lovi yoki qarz oluvchiga beriladigan