|
Asosiy tushuncha va iboralar
«Avesto», «Hidoya» asari, islomdagi farz va sunnat amallan, za-
kot, halol mehnat, halol luqm a, ehson, sadaqa; ehtiyoj, boylik,
mulk, davlat.
Nazorat va mulohaza uchun savollar
1. «Buyuk ipak yo‘li»ning Markaziy Osiyoda iqtisodiy munosa-
batlar ravnaq topishidagi o ‘m i nimalardan iborat?
2. «Avesto»dagi iqtisodiy g‘oyalarda ijtimoiy m ehnat taqsimotining
qaysi jihatlariga ko‘proq e ’tibor berilgan?
3. «Avesto» asarida qashshoqlikni yo‘qotish borasida qanday tadbirlar
asos qilib olingan?
4. «Alpomish» dostonidagi ijtimoiy nizoda islom ta ’limotidagi qanday
mezon sabab bo‘lgan?
5. Xalq maqollaridagi iqtisodiy fikrlami bayon ettiring.
6. Islom ta’limotidagi iqtisodiy g‘oyalami qanday guruhlaiga ajratish
mumkin.
7. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy va Yusuf Xos Hojibning iqtisodiy
g ‘oyalaridagi umumiy va xususiy jihatlami so‘zlab bering.
8. M illiy iqtisodiy tafak k u r shakllanishida M arkaziy Osiyo
donishmandlari iqtisodiy g‘oyalarining ahamiyatini so‘zlab bering.
IV b o b. AMIR TEM UR VA TEMURIYLAR DAVRIDAGI
IQ T ISO D IY G ‘OYALAR
4.1. Amir Temur davridagi iqtisodiy g'oyalar
Amir Temur va uning avlodlari davrida markazlashgan davlat barpo
etildi, iqtisodiyotning barcha sohalarida (hunarmandchilik, qurilish,
qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, savdoda) muhim yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bunga
to ‘g‘ri tanlab olingan iqtisodiy g‘oyalar va iqtisodiy siyosat yordam berdi.
Amir Temur (1336-1405) davlat va iqtisodiyotniboshqarishda o‘ziga
xos m aktab yaratgandi. Sohibqiron davlatida
devoni buzurg (bosh
vazirjdan
tashqari har bir viloyatda Devon deyiluvchi boshqarma
bo‘lgan. U davlatning butkul ishlarini: soliq yig‘ish, tartib saqlashni,
ijtim oiy binolar - bozorlar, ham m om lar, yo‘l!ar, suv inshootlari
tarmoqlarini nazorat qilardi.
U ning xodimlari vaqti-vaqti bilan so‘roq, tekshirish, taftish va
tergov ishlarini olib borishardi. Ayniqsa, tosh-u tarozi to ‘g‘riligi,
odil baho tekshirilgan, qallob va tovlamachilar qat’iy jazolangan, eng
muhimi bu ish bozorda, xalq oldida amalga oshirilgan. Savdogarlarga
olib kelingan mol ustiga 10 foiz narx qo‘yish mumkin b o ‘lgan.
Sohibqiron Amir Temur, jumladan, shunday degan edUar:
«Amr
qildimki, sadrlarsadri (sadr, vaqf yerlar va vaqf etilgan boshqa mulkning
hisob-kitobini olib boruvchi mansabdor) sayyidlar va boshqa arboblarga
suyurgol tariqasida berilgan yerlar va vaqflaming ahvolini, ulaming
vazifalarim qay darajada ado etayotganUklarini tekshirib
,
menga arz
qilib tursin... Saltanatning har bir idorasida kirim-chiqimlami, kundalik
xarajatlami yozib borish uchun bir kitob tayinlansin».
Sohibqiron davrida yerga egalikning beshta asosiy ko‘rinishi bo‘lgan:
1. Suyu^g‘ol yerlar. Katta hajmdagi bu yerlar davlat tomonidan
ajratib berilib, bir avloddan ikkinchisiga o ‘tgan. Suyurg‘ol egasi maikaziy
xazinaga to ‘lanadigan soliqdan ozod qilingan. Bunday yer egalari
dehqonlam i ishlatib, yer solig‘i - xiroj olganlar.
2. Tarxon yeriar. Bu yerlar xususiy mulk bo‘lib, ular odamlarga
biion-bir xizmati uchun berilgan.
3. Ushr yerlar. Sayyid va xo‘jalarga mansub yerlardir. Bundan olingan
hosilning o‘ndan biri davlatga berilgan.
4. Vaqf yerlar, masjid, madrasa, xonaqoh, qabriston va shu singan
joylarga doir yerlardir. Vaqfda yer, suv, bozor, qui, pullar va boshqalar
mol-mulki bilan in’om etilardi. Masalan, Amir Tem um ing Ahmad
Yassaviy uchun qurdirgan vaqfnomasi katta ahamiyatga ega. Ahmad
Yassaviy va boshqa avliyolar, din peshvolarining maqbaralari uchun
vaqfdar. mablag‘ ajratilgan.
5. Askarlarga, askarlaming rahbarlariga beriladigan yerlar.
Kimdakim biron sahroni obod qilsa yoki koriz (yerosti suvlarini
tortib chiqarish uchun qurilgan inshoot) qursa, biron bog‘ ko‘kartirsa
yohud birorta xarob bo‘lib yotgan joyni obod qilsa, birinchi yili undan
hech narsa olmaganlar. Ikkinchi yili raiyat o ‘z roziligi bilan berganini
oigan. Uchinchi yildagina soliq qonun-qoidasiga muvofiq xiroj yig‘ilgan.
Amir Temur Angliya va Farangiston qirollariga murojaat qilib,
xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirdi. Markaziy Osiyo orqali o ‘tadigan
Buyuk ipak yo‘lida karvonlaming xavfsizligini ta’minladi .Mashriqdan
mag‘ribgacha bo‘lgan savdo-sotiq ishlarini kuchaytirib, turli rabodlar,
karvonsaroylar, savdo rastalari qurdirdi.
U vaqtlarda bozor ahlidan soliq olish qal’a boshlig‘i zimmasiga
yuklangan. Soliq olish Qur’oni Karim ta’limotiga muvofiq edi. Hadis va
«Hidoya» kitoblarida bu to‘g‘rida to ‘la ma’lumotlar berilgan. Hech bir
shahar va qishloqqa odamlardan sari shumor (j°n boshidan olinadigan
soliq) va xonashum or (h a r b ir xonadondan o lin a d ig a n soliq)
olinmagan. Raiyatdan mol-xiroj yig‘ishda ulami og‘ir ahvolga solishdan
yoki mamlakatni qashshoqlikka tushirib qo‘yishdan saqlanilgan. Negaki,
A m ir T em u r
«Raiyatni xonavayron qilish d a v ia t xazinasining
kambag allashishiga olib keladi. Xazjnaning kamayib qolishi esa sipohning
tarqalib ketishiga sabab b&ladi. Sipohning tarqoqligi esa, o‘z navbatida
saltanatning kuchsizJanishiga olib boradi. Fath etilgan yerlik fuqaro
azaldan berib kelingan xiroj miqdoridan rozi bo1 Isa, ulaming roziligi
bilan ish ko'rsinlar. Xirojni ekindan olingan hosilga va yerning
unumdorligiga qarab yigsinlar. Fath etilgan har bir mamlakatning mol
-
mulkini, buyumlarini talon-tarojdan saqlasinlar. Ctsha mamlakatdan
tushgan o'lja mollami hisob-kitob qilsinlar»,
- degan edi.
Yevropadan ancha ilgari bu davlatda budjet tushunchasi bo ‘lgan.
Daviat xazinasi, kirim, chiqim , hisob-kitob q at’iy olib borilgan,
taftish yo'lga qo‘yi!gan edi. Buning uchun ma’lum m as’ul shaxslar
ajratiigan va doim hisob berib borganlar.
A.Temuming davlat va iqtisodiyot sohasidagi asosiy fikrlari «Temur
tuzuklari»da to ‘la bayon etilgan. Tuzuklar Amir Temuming 1342-
1405-yillar oralig‘idagi faoliyatini aks ettiradi va ikki qismdan
(maqoladan) iborat. Birinchi qismda asosan yagona davlat barpo etish,
uni mustahkamlash. qo‘shni (27) yurt va mamlakatlami zabt etish
masalalari yoritilgan bo‘lsa, ikkinchi qismda sohibqiron nomidan
aytilgan o ‘ziga xos vasiyat, pand-nasihat, turli sohalardagi, shu
jum ladan, ijtimoiy-iqtisodiyotga oid fikr-mulohazalar keltirilgan.
4.2. Shohruh Mirzo va M irzo Ulug‘bek davridagi iqtisodiy
Do'stlaringiz bilan baham: |
