A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

Korxona faoliyatini 
baholash 
Suvdan foydalanish 
samarasini baholash
Suvdan foydalanish 
samarasini baholash
Kadastrni belgilash 
S
ug’or
il
adigan ye
rda
n 
f
oyda
lanishni
ng 
iqt
isodi
y mexa
nizmida tupr
oq 
bonit
irovka
sini
ng ro
li
Davlat buyurtmasi hajmini 
belgilash 
Barcha turdagi resurslarni 
rejalashtirish 
Yerni qiymat jihatdan 
baholash
Sug’orish suvi qiymatini 
baholash 
Tuproq unumdorligini 
qayta tiklash 
Yer va suvdan 
foydalanishni nazorat 
qilish
Ipoteka kreditlash
Barcha turdagi resurslarni 
hisob qilish
Sug’orish suviga soliqni 
hisoblash 
Yer solig’ini hisoblash 
Barcha turdagi yer 
rentalarini hisoblash 
Barcha turdagi yer 
rentalarini hisoblash 

---

233 
talabni taqdim etadi. Ko‘p bosqichli tarkibga ega bo‘lgan va o‘zaro hisob-kitoblarga 
ta’sir ko‘rsatuvchi suvdan foydalanish tizimi nainki birlamchi suvdan 
foydalanuvchilar bo‘yicha, balki uning butun tarkibiy bo‘linmalari bo‘yicha ham 
kadastr ma’lumotlarini talab qiladi. 
Respublikada o‘tkazilayotgan suv kadastri yer usti suvlari,yer osti suvlari 
hamda yerlarning meliorativ holati kadastrlariga bo‘linadi. Berilgan holatdagi moddiy 
biologik birikma sifatidagi tuproqlar sifatini baholash uchun yer, sug‘orish suvi 
meliorativ kadastrlaridan farq qiluvchi aynan tuproq kadastri sifatidagi ma’lum bir 
kadastrlarning o‘ziga xos ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Sug‘oriladigan tuproqlar 
moddiy biologik birikma sifatida kamida ikkita turdagi resursni-yer va sug‘orish 
suvining majmuasi sifatida gavdalanadi. Agarda minerallashgan yer osti suvlari toza 
sug‘orish suvidan farq qiluvchi alohida, mustaqil resurs deb hisoblansa, bunday holda 
tuproq tarkibi endi uchta turdagi resurslarni o‘z ichiga oladi, shu sababli ham 
sug‘oriladigan tuproqlarni faqatgina yer kadastrini o‘rganish obyekti deb hisoblash 
unchalik to‘g‘ri bo‘lmaydi. Hudud shunday, sug‘oriladigan tuproqlarni faqatgina suv
kadastrini (sug‘orish suvi) o‘rganish obyekti deb hisoblashga asos etarli emas. Shu 
sababli ham sug‘oriladigan tuproqlarni miqdori va sifati jihatlaridan baholash 
umumiy tarzdagi yer kadastrining mazmunini tashkil etmasdan sug‘oriladigan 
tuproqlar kadastri mazmunini tashkil etadi. Bu holat davlat kadastri tizimida 
sug‘oriladigan tuproqlar kadastri alohida ajratilishi va yuritishi zarur[66]. 
Yerlarni qiymat baholash yer munosabatlarini iqtisodiy qirrasini tartibga solish 
maqsadida amalga oshiriladi va mamlakatda bozor munosabatlariga o‘tishi bilan u 
yanada dolzarblashgan. Yerdan foydalanishda bozor tamoyillarini joriy qilinishi, 
ya’ni yerdan foydalanishni to‘lovligi, ijara munosabatlarini rivojlanishi, ipotekani 
rivojlanishi, noqishloq xo‘jalik yerlarini bo‘lg‘usi xususiylashtirish va qator 
boshqalar yerlarni qiymat baholashni o‘tkazishini talab qildi. Metadologik nuqtai 
nazardan qishloq xo‘jaligi va noqishloq xo‘jaligi yerlarini baholash bir-birlaridan 
tubdan farq qiladi. Birinchi baholashda tuproqlarning mahsuldorligi baholanadi, 
ikkinchi holatda esa yer tabiiy-moddiy tana sifatida baholanadi, tuproq qatlami bunda 
rol o‘ynamaydi. Qishloq xo‘jaligida yer asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida 
gavdalanadi, hosil yaratishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qatnashadi. Noqishloq xo‘jalik yerlari 
ishlab chiqarish vositasi rolini o‘ynaydi va yoki kenglik-operatsion asos vazifasini 
bajaradi hamda moddiy yoki boshqa boyliklarni yaratishda ikkinchi darajali 
ahamiyatga ega, bunda ulardan foydalanish ko‘pincha nainki faqat iqtisodiy 
samaradorlikni olish bilan, balki ijtimoiy, reaksion, ekalogik samaradorlikni olish 
bilan bog‘liqdir. Agarda qishloq xo‘jalik yerlarining sifati meliorativ tadbirlarga 
bog‘liq bo‘lsa, noqishloq xo’jalik yerlariniki hududda o‘tkaziladigan boshqa 
xarakterdagi yaxshilanishlarga bog‘liqdir. 

---

234 
Mavjud uslubiyatni tahlil qilish metodologik nuqtai nazardan quyidagi 
kamchiliklarni aniqlashga imkon berdi. Tuproq bonitirovkasiga asoslangan kadastr 
hosildorligi quyidagi kamchiliklarga ega. 1 bonitet balliga to‘g‘ri keladigan 0,3 % 
hisoblangan foyda me’yori unchalik asoslangan emas. Aholi punktlariga va 
mahsulotlarini sotish punktlariga nisbatan yer uchastkasining joylashgan o‘rni 
bo‘yicha koeffitsent to‘g‘ri belgilanmagan. yer uchastkasini mahsulotlarni sotish 
joyidan uzoqlik ko‘rsatkichini 50 %ga o‘sishi yer qiymatini 40 %ga oshiradi, olib 
boriladigan mahsulot ushbu masofaga o‘sishi Yerning qiymatini bor-yo‘g‘i 10%ga 
oshiradi, xolos. Yer uchastkasini aholi punktidan uzoqlik ko‘rsatkichini 3 marta 
o‘sishi yer qiymatini bor-yo‘g‘i 4 %ga oshiradi, shu bilan bir vaqtda undan yer 
uchastkasiga o‘tish butun qishloq xo‘jalik yilida amalga oshiriladi. MTP va mineral 
o‘g‘itlarni saqlash punktlari umuman hisobga olinmagan. Mahalliy xarakterga ega 
bo‘lgan sharoitlarni yer uchastkasiga ta’siri bo‘yicha tuzatma koeffitsentlar 
asoslangan emas (mahalliy hokimiyat organlarining ixtiyori bilan 25 % gacha), bu 
holat baholashda uning natijalarini yirik miqdorlarda subekttiv ravishda 
o‘zgartirilishiga olib kelishi mumkin. 
Aniq e’tiborga olish zarur: qishloq xo‘jalik yerlarini me’yoriy baholash qanday 
maqsadni ko‘zlaydi? Amaliy mohiyatga qarab baholash bir necha turlarga bo‘linadi: 
yerlarni realizatsiya qilishda boshlang‘ich qiymatni hisoblash uchun (ijara huquqi), 
yer solig‘ini hisoblash uchun (ijara haqi), yerning garov qiymatini belgilash uchun. 
yerga davlat mulkchiligida yerlarni qiymat baholash, eng avvalo, yer solig‘ini 
hisoblash uchun o‘tkaziladi. Ammo soliq yerdan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan 
tadbirkorlik daromadi bilan emas, balki tuproqlarni tabiiy xususiyatlarini ko‘zda 
tutadigan Yerlarni sifati asosida hisoblanishi zarur. SHuning uchun soliqqa tortish 
maqsadlari uchun Yerlarni qiymat baholash mavjud uslubiyatda ko‘rsatilgani kabi 
Yerlardan foydalanishni xo‘jalik samaradorligidan emas, balki Yerlarni sifat 
xususiyatidan kelib chiqqan xolda amalga oshirilishi zarur. 
Suvdan foydalanishga bozor tamoyillarini tadbiq qilish, eng avvalo, sug‘orish 
suviga to‘lovlar undan samarali foydalanishni ta’minlash, suvni tashishdagi 
harajatlarni xo‘jalik yurituvchi subekttlar tomonidan qoplash, shuningdek xo‘jaliklar 
tomonidan suvdan samarali foydalanishni rag‘batlantirish maqsadlarida amalga 
oshiriladi.
Suvni baholashning me’yoriy uslubi daromad ko‘rinishida sug‘oriladigan 
Yerlardan foydalanish samaradorligi orqali aks etadigan undan foydalanish 
samaradorligiga asoslanishi zarur hamda uni bo‘laklarga ajratishni talab qiladi. 
Sug‘orish suvining qiymatini baholash uslubiyati ishlab chiqarilgan hamda tavsiya 
qilinadi. Suvdan foydalanishdagi bozor tamoyillari Yerdan foydalanuvchiga 
belgilangan limitdan ortiqcha sug‘orish suvini realizatsiya qilishni va xo‘jalikda 

---

235 
suvdan samarali foydalanish natijasida vujudga kelgan ortiqcha suvlarni shartnoma 
baholarida suv xo‘jaligi tashkilotlari tomonidan ulardan sotib olishni ko‘zda tutadi. 
Yerni soliqqa tortish fiskal, taqsimlanish va rag‘batlantirish mohiyatiga ega. 
Fiskal mohiyati mamlakat byudjetini shakllantirish zaruriyatini, taqsimlanish-
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini hisobga olgan holda sarf harajatlar 
o‘rtasida byudjetning daromad qismini qayta taqsimlashdan iborat bo‘ladi. 
Rag‘batlantiruvchi roli esa yer resurslariga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, 
ulardan oqilona va samarali foydalanish hamda qayta tiklashni ko‘zda tutadi.
Yerdan foydalanishda soliqni eng muhim funksiyasi-bu Yerdan samarali 
foydalanishni rag‘batlantirishdir. yerga to‘lovlar, yer kadastrini, yer tuzish, yer 
monitoringini yuritishga, yerlarni qayta tiklash va muhofaza qilishga, yerlardan 
samarali foydalanishni rag‘batlanirishga yo‘naltiriladi (36-rasm). Shu sababli ham 
soliqning to‘la miqdorini hamda uni rag‘batlantiruvchi qismini asoslash yerdan 
foydalanishning muhim muammosi hisoblanadi. 
Respublikada qishloq xo‘jalik yerlardan foydalanganlik uchun 1995 yildan 
buyon yerlarning sifati hamda yer uchastkalarining joylashgan o‘rni bo‘yicha
tabaqalashtirilgan yer solig‘i undiriladi. Ushbu turdagi to‘lovlarni ijara to‘lovlari deb 
nomlash zarur, negaki bu yerlar davlat mulkchiligidadir. Ijara to‘lovlari stavkasi 
asoslanmaganligini hamda uni soliq stavkasiga tenglashtirilganligini hisobga olsak, 
to‘lovlar amaliyotida bitta termin-yer solig‘i (miqdorlari bo‘yicha teng) qo‘llaniladi. 
Soliqni hisoblab chiqish qishloq xo‘jalik yerlarining sifat hamda qiymat baholash 
ma’lumotlaridan foydalanish asosidagi uslubiyat hamda Hukumat tomonidan soliq 
stavkalari bo‘yicha amalga oshiriladi. Yer solig‘ini hisoblab chiqish bugungi kunda 
quyidagi uslubiyat bo‘yicha bajariladi: 
1)yagona yer solig‘ini to‘lashga o‘tkazilmagan, korxona, muassasa va 
tashkilotlar,hamda fuqarolardan undiriladigan yer solig‘i stavkalari bo‘yicha;
2) yerlarni sifat bahosini hisobga olgan holda qishloq xo‘jalik yerlariga yagona 
yer solig‘ining bazaviy stavkalari bo‘yicha; 
3)qishloq xo‘jalik yerlarini me’yoriy qiymatida hisoblab chiqiladigan yagona 
yer solig‘i stavkalari bo‘yicha; 
Birinchi ikkita uslubiyatning qo‘llanilishi yer solig‘idan yagona yer solig‘iga 
o‘tilishi bilan tushuntiriladi. Ikkala uslubiyat ham Yerlarni sifat bahosiga asoslanadi. 
Uchinchi uslubiyatni qo‘llanilishi yagona YER solig‘ini hisoblab chiqish bilan, 
ammo yerlarni me’yoriy qiymatining natijalari bo‘yicha hisoblab chiqish bilan 
bog‘liq. 
Yerlarni qayta tiklash amaliyotida harajatlar asosan davlat gardaniga tushgan, 
ishlab chiqarish harajatlari esa qishloq xo‘jalik korxonalarining ichki xo‘jalik 
xarajatlari asosida hisoblab chiqilgan. Shunga tegishli tarzda sug‘oriladigan yerlardan 
foydalanish samaradorligini baholash ham amalga oshiriladi. 

---

236 
Dehqonchilik mahsulotlarini etishtirish yer-suv resurslarini ishlab-chiqaruvchi 
iste’moli bilan, ularni o‘rnini qoplsh esa harajatlar bilan bog‘liqdir. 
Yer-suv munosabatlariga bozor tamoyillarini qo‘llash sharoitida bu vaziyat 
ishlab chiqarish sarf-harajatlarida tuproq unumdorligini qayta tiklash va sug‘orish 
suviga sarflanadigan harajatlarni ham hisobga olish zaruriyatini talab qilmoqda. Shu 
munosabat bilan sug‘oriladigan tuproqlarni qayta tiklashda quyidagi harajatlarni 
ajratish zarur, deb hisoblaymiz. 
-ichki xo‘jalik harajatlari (investitsiya); 
-ichki xo‘jalik, byudjet (davlat, mahalliy) va sponsorlarning vositalarini 
hisobga olgan holdagi harajatlar (investitsiya);
-ichki xo‘jalik, byudjet sponsorlar vositalarini hisobga olgan tarzda o‘rtacha 
harajatlar(investitsiya).