A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

1. Buyuk ipak yo‘lining Sharq bozorlarini shakllanishidagi o‘rni va ahamiyati.

Insoniyat sivilizatsiyasi tarixida turli siyosiy, diniy va etnik an'analar mavjud bo'lgan mamlakatlar va xalqlar o'rtasida uzoq muddatli iqtisodiy va madaniy hamkorlik yo'llarini ko'rish mumkin. Masalan, "Varyaglardan yunonlargacha" nomli afsonaviy yo'l uzoq vaqt davomida Rus va Skandinaviya mamlakatlari (Shvetsiya, Norvegiya, Daniya) o'rtasida faoliyat yuritgan. Shuningdek, tarixda "tuz savdo yo'li" ham mavjud bo'lgan bo'lib, u Afrika qit'asida joylashgan va asosiy yo'nalish Sahroi Kabir orqali o'tgan edi. Ammo bu yo'llar orasida eng mashhuri Buyuk Ipak yo'li bo'lgan bo'lib, u Atlantika okeani qirg'og'laridan to Tinch okeani qirg'og'larigacha cho'zilgan, butun Osiyo qit'asini qamrab olgan, qadim va o'rta asrlarda O'rtayer dengizi davlatlarini Uzoq Sharq bilan bog'lagandi. Bu oddiy yo'l emasdi, balki Sharq va G'arbdagi xalqlarni hamkorlikka birlashtiruvchi madaniy-iqtisodiy ko'prik va karvon yo'llari tizimi edi.

Buyuk ipak yo‘li orqali savdo aloqalari qachon boshlangan degan savol hammani qiziqtiradi. Lekin bu haqda yozma ma’lumot yo‘qligi tufayli, unga aniq bir javob berish qiyin. SHunga qaramay, arxeologik ma’lumotlar asosida aytish mumkinki, ushbu aloqalar kamida 3-4 ming yillik tarixga ega. Xolbuki, buyuk ipak yo‘lidagi savdo aloqalarining boshlanishi insoniyat foydali mehnat bilan shug‘ullanish va o‘z mahsulotini o‘zgalar mahsuloti bilan almashtirishni o‘rgangan davriga borib taqaladi. Buyuk ipak yo‘li manzillaridan topilgan eng qadimiy metalldan yasalgan asboblar, qimmatbaho toshlardan qilingan buyum, taqinchoqlar, sopl idish-tovoq va boshqa narsalar bunga dalil bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, bundan 3-4 ming yil ilgari Qadimgi Xitoy hududidagi hukmdorlar va zodogonlar qabrlaridan topilgan buyumlar orasida Markaziy Osiyodan chiqadigan qimmatbaho toshlar, jumladan Torim vohasidan chiqadigan qosh toshi (nefrit)dan qilingan buyumlarning bo‘lganligi ham buyuk ipak yo‘lidagi Markaziy Osiyo va Xitoy xalqlarining savdo aloqalari bir necha ming yillik tarixga ega ekanligidan darak beradi.

YUrtimiz kadimdan sharku garb madaniyatlari uchrashadigan va uzaro ta’sirga kirishadigan muxim xudud sifatida tanilgan edi. Kadimgi davr va urta asrlarda Buyuk Ipak yuli buylab olib borilgan iktisodiy-madaniy alokalarda katta o‘rin tutgan. Urta Osiyo xududi jaxon sivilizatsiyasi tarak- kiyotiga ulkan xissa kushdi. Urta Osiyoda va umuman musulmon sharkida uygonish davrining yuzaga kelishi va rivojlanishida mintaka- mizning dunyoning turli xalklari va mamlakatlari bilan olib borgan xalkaro alokalari xam katta urin tutadi. Bu kadimgi davr va urta asrlarda Urta Osiyo, xususan Uzbekiston xududi orkali utgan savdo yullari tarmoklarini urganishning axamiya­tini oshiradi.

Insoniyat sivilizatsiyasining eng katta yutuklaridan bulgan Buyuk Ipak yulining tarmoklari Xitoydan Urta er dengizigacha bulgan ulkan xududda Osiyo va Evropani kesib utib, SHark va Barb dunyosi, madaniyati urtasidagi alokalar­da muxim urin tutardi. Ipak yulining eng gavjum va sertarmok yunalishlari Urta Osiyo, xususan, xozirgi Uzbekiston xududi orkali utar edi. Xitoyning nafis ipak buyumlari, Xindistonning kimmatbaxo toshlari va ziravorlari, Eronning kumush buyumlari, Vizantiyaning gazlamalari va boshka xilma-xil maxsulotlar ortilgan savdo karvonlari turli yuna- lishlar buylab Korakum va Kizilkum saxrolaridan, Zaraf­shon va Xorazm voxalaridan, Pomir va Tyanshanning togli dovonlaridan, Amudaryo va Sirdaryo, Zarafshon va Kashkadaryo daryolarini kechib utib, xalkaro savdo rivojiga, madaniy tarakkiyotga xizmat kilardilar. Bu karvon yullari buyida joy­lashgan Buxoro va Samarkand, Urganch va Marv, SHosh va Ta- roz, Termiz va Nasaf, Utror va Bolosogun xamda boshka kuplab katta va kichik shaxarlar savdo-sotik, madaniyat markazlari sifatida gullab yashnadi.

Urta asrlarda Movarounnaxr va Xorazm musulmon SHarkining ilmiy va madaniy markazi sifatida shuxrat topdi. Ulka- miz shaxarlarining, ilmu fan va madaniyat arboblarining, turli-tuman maxsulotlarning ovozasi Buyuk Ipak yuli buylab usha davrdagi madaniy dunyoning barcha erlariga kirib bordi.

Bu davrda Movarounnaxrga tashrif buyurgan turli toifa- dagi kishilar orasida kalam axliga mansub bulgan tarixchi-yu geograflar xam bulib, ular Movarounnaxr tarixi va madaniya­ti, shaxarlaru kishloklari xakida, savdo-sotik va xunar- mandchiligi tugrisida kuplab ma’lumotlarga boy bulgan asar- lar yaratdilar. Xalkimiz tarixini urganishda muxim manba xisoblangan, usha davr madaniy xayotida etakchi Urin tutgan arab va fors tilida yozilgan bunday asarlar ichida Ibn Xur­dodbex, Ibn Xavkal, Istaxriy, Mukaddasiy, YOkub, ibn Fad- lan, Sam’oniy va boshkalarning asarlari muxim urin tutadi.

YUkorida esga olingan yozma manbalarni va boshkalarni urganish, ulardagi ma’lumotlarni ilmiy adabiyotlardagi tegishli ma’lumotlar bilan solishtirish orkali IX-XII asr­larda Movarounnaxr va Xorazm shaxarlari, savdo va xunar­mandchilik, karvon yullari va ular buyida joylashgan yul buyi inshootlari-rabotlar, karvonsaroylar, sardobalar xakida tegishli xulosalarga kelindi xamda bu davrdagi savdo yulla­ri yunalishini, asosiy va yordamchi tarmoklarini anikdashtirishga muvaffak bulindi.

YUqorida keltirilgan asosiy natijalarni umumlashtir­gan xolda shuni aytish kerakki, kadimgi davrda va urta asr­larda Uzbekiston xududi orkali utgan savdo yullari mada­niy alokalar yuli sifatida xam katta axamiyatga ega. Savdo yullari buyida joylashgan shaxarlar Urganilayotgan davrning madaniyat markazlari sifatida mashxur edilar.Umuman olganda, Uzbekiston xududi orkali utgan va tash­ki tranzit alokalarda muxim axamiyat kasb etgan.