A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti jismoniy madaniyat fakulteti

1.3. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarning qo‘llashning hozirgi holati
Hozirgi davrda o‘qituvchilarning yuqori kasbiy tayyorgarlikka, pedagogik mahoratga, yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga, mafkura borasida chuqur bilimlarga ega bo‘lishi, ta’lim-tarbiya ishlarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interaktiv usullardan samarali foydaplanishi davr talabi hisoblanadi.
Yosh avlodni har tomonlama yetuk, bilimli, yuksak ma’naviyatli, barkamol, vatanparvar shaxslar bo‘lib yetishishini ta’minlash yo‘lida amalga oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlarining eng asosiy bo‘g‘ini sifatida pedagog xodimlarning yuqori ilmiy, metodik bilimlarga hamda amaliy ishlash bo‘yicha yuksak mahoratga ega bo‘lishlarini ta’minlash yuzasidan chora-tadbirlarni amalga oshirish hisoblanadi.
Bu masalaga davlatimiz mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab jiddiy e’tibor kelinmoqda. Buni yurtboshimiz I.A.Karimovning quyidagi fikrlarida yaqqol ifoda etilgan:
“Maktab, ta’lim-tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazoratida bo‘lishi Asosiy qonuniyatimizda belgilab qo‘yilgan. Shu bilan birga, keng jamoatchilik, butun xalqismizning ishtiroki va qo‘llab quvvatlashini talab qiladigan umumiy masaladir”.⁶
Hozirda har bir maktabda ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish jiddiy vazifa bo‘lib turibdi. Buning uchun har bir o‘qituvchi o‘z fanini o‘qitishning eng samarali zamonaviy pedagogik texnologiyalarini puxta bilishi va bu sohadagi yangiliklarni uzluksiz o‘rganib borishi orqali o‘z kasbiy mahoratini muntazam oshirib borishi talab qilinadi.
Ta’lim-tarbiya jarayoni sifati va samaradorligini oshirish kelgusi taraqqiyotimizning asosi ekanligi ma’lum. Bu haqda Prezidentimizning quyidagi so‘zlari ibratlidir:
“Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim-tarbiya olishiga bog‘liq.
Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda farzandlarimizning mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta’lim-tarbiya ishini uyg‘un holda olib borishni talab etadi”⁷
Yuqorida aytganimizdek, ta’lim oldiga qo‘yiladigan talablar nihoyatda ulkan. Ta’lim jarayoniga ilg‘or zamonaviy texnologiyalarni qo‘llamasdan turib bu talablarni bajarish amri mahol.
Biz jismoniy tarbiya darslarida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish darajasini o‘rganish uchun bir guruh jismoniy tarbiya o‘qituvchilariga (ja’mi 20 o‘qituvchi qatnashdi) quyidagi savollar bilan murojaat qildik:
1. Ta’limning zamonaviy texnologiyalari deganda nimani tushunasiz?
2. Siz o‘z darslaringizda ta’limning zamonaviy pedagogik
texnologiyalardan foydalanasizmi?
3. An’anaviy ta’lim bilan pedagogik texnologiyalar asosida o‘tadigan
darslar o‘rtasidagi farqni ayting.
4. Interaktiv metodlarni qanday tushunasiz? Misollar keltiring.
Javoblarni quyidagi mezonlar asosida baholadik:
1. Zamonaviy texnologiyalarni yaxshi tushungan, o‘z darslarida
qo‘llayotgan, uning an’anaviy ta’limdan yaxshi farqlay biladigan va interaktiv metodlarni bilgan bo‘lsa “juda yaxshi”;
2. Zamonaviy texnologiyalar haqida tushunchaga ega, undan o‘z tajribasida foydalanayotgan va uning an’anaviy ta’limdan farqini bilgan va interaktiv metodlardan ba’zidarini biladigan bo‘lsa “yaxshi”;
3. Zamonaviy texnologiyalarni tushunadi, lekin undan ba’zan foydalanadi interaktiv metodlarni yaxshi bilmaydigan bo‘lsa “o‘rta”.
4. Zamonaviy texnologiyalarni bilmaydi va undan foydalanmadi, ba’zan interaktiv metodlardan foydalanadi “yomon”.
5. Ta’limning an’anaviy metodlarini afzal deb biladi va umuman zamonaviy texnologiyalarga qiziqmaydi “juda yomon”.
Javoblar tahlili quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan:



Jadval tahlili shuni ko‘rsatadiki biz tadqiqot olib borgan maktablarning ko‘pchiligida zamonaviy texnologiyalar asosida ta’lim jarayonini tashkil etish sust kechmoqda.
Zamonaviy texnologiyalar deganda ko‘pchilik maktabda kompyuterlarning yo‘qligidan shikoyat qiladilar. Shu bilan ta’limda zamonaviy texnologiyalardan foydalanmayotganlari oqlamoqchi bo‘ladilar. Vaholanki, ta’limda pedagogik texnologiyalardan foydalanishning 2 xil usuli bor.
Birinchisi kompyuter texnologiyalarisiz, darslarni loyihalashtirib kafolatlangan natijaga erishish bo‘lsa, ikkinchisi, kompyuterlar yordamida darslarni tashkil etish.
Demak kompyuterlarsiz ham zamonaviy texnologiyalardan foydalanib darslarni tashkil etish mumkin.
Darsning xarakterli tomonlari, uning jismoniy tarbiyaning boshqa shakllaridan farqlanishi quyidagilardan iborat.
Aniq ifodalangan, didaktik yo‘lantirilganligi, ta’lim vazifasining hal etilishi bilan shartlanganligi.
Predmetni o‘rgatish va o‘quchilarni tarbiyalashga yo‘naltirilgan o‘qituvchining rahbarlik roli.
O‘quvchilar faoliyatini va yuk me’yorlarini qa’tiy o‘rganish va belgilash. Shug‘ullanuvchilarning doimiyligi va ularning yoshining bir xilligi.
Bunday o‘rgatish jarayoni tashkil etish zamonaviy jismoniy tarbiya darsiga
ma’lum talablarni qo‘yadi.
1.O‘qituvchi har bir darsni yuqori darajadagi g‘oya bilan ta’minlanishi
shart. Shuning uchun zamonaviy darsni kompleks vazifalar bilan rejalashtirish zarur. Vazifalar aniqlashtirilgan va dfferensiallashgan bulishi kerak. Bular alohida psixik va o‘quvchilar rivojlanishining jismoniy xususiyatlari bilimlari asosida olib borilmog‘i zarur.
2.Har bir dars avvalgi va keyin o‘tiladigan darslar bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, dars tizimini tashkil etishi kerak. O‘qituvchilar yangi materialni o‘rganishda oldin o‘tilgan materialni qaytalash va mustaxkamlash hamda keyingi materialni o‘zlashtirib olishga tayyorlash kerak. Bunday sistemalar o‘quv vazifalarni hal etilishini ketma-ketligini ta’minlaydi.
3.Zamonaviy dars o‘quvchilar faoliyatini yaxshi mustaqil tashkil etilganligi bilan farqlanadi. O‘qituvchi ularni o‘quv ishlarini bilim malakalar bilan ketma-ket qurollantiradi, mustaqil bilish va o‘z-o‘zini nazorat qilish, xarakat madaniyatini shakllanishga erishish, shular bilan birga muntazam jismoniy mashqlar mashg‘ulotiga talabni tarbiyalab beradi.
4.Bular hammasi rangli ish intizomi asosida amalga oshiriladi. O‘qituvchi foydalanadigan, shug‘ullanuvchilar faoliyatini tashkil etilishini har xilligi, manbalar, metodlar va usullar zamonaviy dars ko‘rsatmaliligi hisoblanadi. Mashg‘ulotlarni xech qachon bir xil shablonda tashkil etmaslik kerak.
5.Har bir darsni butun davomida hamma o‘quvchilarni xarakat faoliyatiga eng qulay ravishda erishishlik samaradorlik sharti hisoblanadi.
6. O‘qituvchi har bir darsda, bilimlarni nazorat qilish tizimi, o‘quvchilar bilim va malakalarini, darsni har bir qismida belgilashi, o‘rgatish jarayoni yakunida baholash va jismoniy sifatini rivojlantirishini mavjudligig ta’minlash zarur.
7.Darsni o‘tish shartiga ko‘p talablar qo‘yiladi: o‘quv-material, gigiyenik, estetik, iroda–pisxologik va boshqalar.
Zikir etilgan talabalar jismoniy tarbiyani umumiy va metodik prinsiplaridan kelib chiqadi va hamma sinflarda dars o‘tilganda majburiy hisoblanadi.
Xulosa

1. 
   Futbolni zamonaviy talab darajasi asosida rivojlantirish futbolchilarning yuqori jismoniy tayyorgarligini talab etadi, shulardan eng asosiylaridan biri bu tezkorlik va tezkorlik kuchi sifatlaridir. Yosh va o‘smirlar yoshida bu sifatlarni tarbiyalashda eng muxim davr deb xisoblanadi. Adabiyot manbalarning taxliliga kura, yosh futbolchilar boshqa sport turlariga nisbatan tezkorlik va tezkorlik kuchi sifatlarining tayyorgarligi ma’lum bir darajada pastrok bo‘ladi. Ushbu sifatlarni tarbiyalashda 11-13 yoshdagi o‘smirlar davri eng muxim bosqichlardan biri deb xisoblanadi. Tarbiyalash davrida tezkorlik-kuch sifatlari, xajmi, vosita va metodlarni uzgartirish o‘quv-mashg‘ulot jarayonlarini ma’lum bir darajadagi ijobiy natijalarini ko‘rsatadi.
   
2. 
   Adabiyotlarni urganib va o‘quv-mashg‘ulot jarayonini taxlil kilib quyidagi xulosaga kelish mumkin, yoshlarga va o‘smirlarga tezkorlik-kuch tayyorgarligiga yetarli darajada e’tibor berilmaydi. Shuning uchun tezkorlik-kuchni yoshlarda va o‘smirlarda tayyorlaganda asosan xozirgi talablarga javob beradigan metodlar bilan tarbiyalash kerak. Xozirgi davrgacha har xil guruhdagi yosh futbolchilarni «zarba» metodini tezkorlik-kuch sifatlarini oshirishga karatilgan xech kanday tadkikotlar olib borilmagan.
   
3. 
   Yil davomidagi o‘quv-mashg‘ulot ishlarining taxlili shuni ko‘rsatadiki, o‘quv-mashg‘ulotiga sarflangan umumiy vaqt 430 kalendar soatni tashkil etdi. Bu vaqt bolalar sport maktabining dasturiga to‘g‘ri keladi. Shundan ko‘p vaqtni anik mashg‘ulotlarga, ya’ni 87%dan93%gacha o‘quv-mashg‘ulotining butun xajmini tashkil etadi. Dasturda ko‘p soatlar anik bulmagan mashg‘ulotlarga ajratilgan.
   
4. 
   Bir yillik aylanma o‘quv-mashg‘ulot darslarining taxlili shuni ko‘rsatadiki, o‘quv-mashg‘ulot darslarining va musobaqalar xajmi 12-13 yoshdagi futbolchilarda 522 soatni tashkil etadi. Bu B.O‘.S.M dasturidan ancha kam ekanini ko‘rsatadi. Bu xolat bir qancha dalillar bilan tushuntiriladi. O‘quv-mashg‘ulot darslarining ko‘p xajmi maxsus tup bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarga ajratilgan (har oy mobaynida 75%dan 93%gacha). Bunday mashg‘ulotlar har doim tezkorlik-kuch sifatlarini tarbiyalash nuktai nazaridan ijobiy natijalar bermagan. Dasturga tezkorlik-kuch tayyorgarligi, ayniksa tup bilan foydalanish mashg‘ulotlari kiritilganda, bu mashg‘ulotlar qo‘llaniladigan metodni, ya’ni «zarba» metodining samaradorligini kamaytiradi. 12-13 yoshli futbolchilarning o‘quv-mashg‘ulotining asosiy yunalishi umumiy va maxsus chinikishga yunaltirilgan tarbiyalashdir (butun vaqtning 52,2%). Tezkorlikka bo‘lgan chinikish vaqtning 6,5%, mashg‘ulot darslarining umumiy vaqti chakkonlikka va egiluvchanlikka bo‘lgan kuchlar – 16,2% vaqtlar ajratiladi. Eng kam vaqtlar tezlikni (12,3%) va tezkorlik kuch sifatlarini (12,8%) tarbiyalashga ajratiladi. Ushbu xollarda nazariy-metodika buyicha sportga bo‘lgan tayyorgarlikning va murabbiylarning amaliy faoliyatilari urtasidagi asosiy tafovuti xisoblanadi.
   
5. 
   Shu narsa aniklandiki, 12-13 yoshli futbolchilarni tayyorlaganda o‘quv-mashg‘ulotlarining ko‘prok kismi chinikishni tarbiyalashga – 45,8%; bir yil davomida tarbiyalashning tezkorlikka chinikishning 6,1% sarflanadi. Umumiy vaqtning - 6,8% kuch imkoniyatlariga, 21,3% vaqt chakkonlik va egiluvchanliklarni tarbiyalashga ajratilgan. 11,8% vaqt yugurish tezligini va tezkorlik-kuchi sifatlarini tarbiyalashda – 8,2% vaqtlar sarflanadi. 11-12 yoshda bo‘lgan yosh futbolchilarda har xil turdagi jismoniy sifatlarni tarbiyalaganda va bu metodlar ko‘pchilik yosh futbolchilarni tayyorlash maktablarida ma’lum bir darajada futbol nazariyasi va metodikasi talablariga javob bermaydi. Bu yoshda vaqtning ko‘p kismini chakkonlik, egiluvchanlik, tezkorlik va tezkorlik-kuchi sifatlariga bo‘lgan tarbiyani oshirish kerak. Tezkorlikka va umumiy chinikishga yunaltirilgan tarbiyani bir oz yosh futbolchilarning yoshi utganda tarbiyalash kerak.
   
6. 
   11 yoshdagi yosh futbolchilarning 15 metrga bo‘lgan yugurish tezligi 82,2%, yoshi katta malakali futbolchilarning 30 metrga bo‘lgan yugurish tezligiga nisbatan 79% tashkil etadi. Bir yildan keyin yugurish tezligi 15 metrga 5,7%ga oshadi, 30 metrga esa 5%ga oshadi. Tezkorlik-kuch sifatlari bo‘yicha o‘sish taxminan quyidagicha: uzunlikka sakrash -5,5%; uch xatlab sakrash -3,6%; balandga sakrash -20,4%. 11-yoshli futbolchilarning darajasi 69,8; 70,6 va 64,9% tashkil etadi. Aniklangan natijalarga kura,11 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan davrda tezkorlik va tezkorlik-kuch sifatlarining o‘sishi baland bulmagan ko‘rsatkichni ko‘rsatadi.
   
7. 
   12 yoshli futbolchilar musobaqa mobaynida bajaradigan tezkorlik ishlarining umumiy xajmi urtacha 110 metrni tashkil etadi. Bunda tup bilan bajariladigan tezkorlik ishi xajmi 42 metrga, tupsiz esa – 68metrga teng. O‘yin davomida tezkor yugurishning umumiy mikdori 13,7ga teng, tup bilan -5,2 marta, tupsiz -8,3 marta teng. Ko‘p xollarda yosh futbolchilar o‘yin davomida 5 metrdan 15 metrgacha bo‘lgan masofalarda tezkor yugurish va tezkorlikni oshirishni bajaradilar. Bir soatli o‘quv-mashg‘uloti vaqtida urtacha tezkorlik ishlari xajmi 136,2 metrni tashkil etadi. Yuqorida ko‘rsatilgan o‘quv-mashg‘ulotlarining tezkorlik ishi xajmi yuqori emas deb xisoblash mumkin.
   
8. 
   Yuqoridan chukurlikka va yuqoriga sakrash ijobiy natijalarni berganligini ko‘rsatdi. 12-13 yoshli futbolchilar uchun 40 sm eng kulay balandlik deb xisoblanadi. Joydan turib yuqoriga sakrash va chukurlikka sakrash 20 sm, 40 sm va 60 sm; 54,3 sm, 56,4 sm va 54,4 sm balandliklarni tashkil kiladi. Yuqoriga sakrash vaqti uzgarmaydi va 227,9 m/s va 225,9 m/s.larni tashkil etadi. Yosh sportchilar sakraganda, ularning muskul kuchi ishlash vaqti bir oz kamayadi.
   
9. 
   12-13 yoshli futbolchilar o‘quv-mashg‘ulotlarning va adabiyot manbalarning taxliliga, xamda balandlikka va chukurlikka sakrash natijalariga kura, quyidagi xulosalarni ko‘rsatadi:
   
   • 
     yosh futbolchilarning tezkorlik-kuch sifatlarini tarbiyalashdagi eng kulay metod, bu «zarba» metodidir;
     
   • 
     «zarba» metodini kullashda yuqoridan sakrashdan keyin, yuqoriga sakrash va uzunlikka sakrash qo‘llaniladi;
     
   • 
     har kuni ikkita «zarba» mashg‘ulotini olib borish kerak;
     
   • 
     bir soatlik mashg‘ulot darslarida «zarba» metodini kullaganda, bu metod 20-25 daqiqadan oshmasligi kerak;