A. Q. Q a y im o V aholi yashash joylarini



Download 4,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet73/78
Sana18.01.2022
Hajmi4,73 Mb.
#386890
1   ...   70   71   72   73   74   75   76   77   78
Bog'liq
AHOLIYASHASHJOYLARINIKOKALAMZORLASHTIRISHPDF

y
 
4
49-rasm.
  Qrim qarag‘ayi.
Y og'ochi  pishiq,  smolali, o'zagi  sariq yoki  qizg‘ish  atrofi  sarj 
ranglidir.  Q arag‘ay  xalq  xo'jaligida  katta  ahamiyatga  ega  U nins 
yog‘ochidan  kemasozlikda  va  turli  binokorlik  ishlarida  foyda- 
laniladi.  Uning  smolasidan  skipidar  va  kanifol  olinadi  Q aras'av 
ixota  daraxtzorlari  barpo  qilish  va  ko‘kalamzorlashtirish  maqsad 
larida  ekiladi.  U  Krim,  Kavkaz  togMarida  uchraydi.  Bu  hududlarda 
oddiy  qarag‘ay  va  eman  bilan  birgalikda  o ‘sadi  yoki  ayrim  tabiiy 
qarag‘ayzorlar  hosil  qiladi.  Ukrainada  ekiladi.  O‘zbekistonda 
Samarqand, Toshkent, Andijon  viloyatlari  hamda Pskent o'rm onzor- 
larida  ekiladi.  Aholi  turar  joylarini  ko‘kalamzorlashtirishda  kens 
qoTlaniladi.
E L D O R  Q A R A G ‘AY -  PIN U S  ELDA RI
c a
Bu  qarag'ay  turining  yagona  tabiiy  tarqalgan  joyj  _ 
0
zar- 
bayjonning  Gruziya  bilan  chegarasida  joylashgan  bep
0
y0n  Eldor 
dashti,  Iori  daryosining  o ‘ng  qirg‘og‘ida  sharqdan  g‘arbga  qarab 
12
  km  masofaga  cho‘zilgan  Eylyar-Ougi  tog ‘  tizmasi  hisoblanadi 
Eldor  qarag‘ayi  ushbu  tog‘ning  g ‘arbiy  qismida,  shimoliy  va
shimoli-sharqiy  yon  bag‘irlarida 
200
  m  balandlikdan  to  suv 
ayirgichgacha  boMgan  joylarda  o ‘sadi.  Eldor  qarag‘ayi  toshloq 
erlarda  o 'sib,  shu  erlardagi  200  mm  yogMngarchilik  bilan 
qanoatlanadi.  Yozda  yom g‘ir  mutlaqo  yog‘maydi.  Q arag'ay 
daraxtiari  alohida yoki  kichik guruhlar  ko‘rinishida  uchraydi.  Quruq 
tog‘  yon  bag‘irlarida  o'stirish  uchun  tavsiya  etiladi.  Tabiiy tiklanish 
jarayoni  qoniqarsiz.  Q arag'ay  shox-shabbasi  piramidal  shaklda, 
ninabarglari 
8-12
  sm  uzunlikda, 
0
,9-1,0  mm  qalinlikda,  juft. 
Ninabarglari 2 yil yashaydi,  3-yil qurib to ‘kiladi.
Aprelda  gullaydi.  Qubbalari  2  yil  (20-22  oy)  dan  so‘ng  etiladi,
3-4  yili  ochiladi  va  bo‘sh  qubbalari  daraxtlarda  uzoq  saqlanadi. 
Aprelda  sepilgan  urugMari  (ekishdan  oldin  suvda  1-2  sutka  ivitiladi) 
20-30  kunda unib  chiqadi.  Nihollari  7-8  urug'pallali,  uzunligi  20-40 
mm,  1,5  mm qalinlikda.
2007-2008  yili  0 ‘zbekistonda  bo‘lib  o ‘tgan  qaxraton  qishda 
(-28°S)  70-80%  saqlanib  qoldi.  Yoz  issig‘i  va  qurg'oqchiligidan 
zararlanadi.  Ko'kalam zorlashtirish uchun istiqbolli turdir.
O D D IY   Q O R A Q A R A G  ‘AY -  P IC E  A EX C EL SA
Daraxt  o'sim ligi  bo‘lib,  katta  yoshida  bo‘yi  40-45  m  ga, 
diametri  1,5  m  ga  etadi.  Tanasining  tubigacha  doira  shaklida 
shoxlanib,  keng  piramidasimon  qalin  shox-shabba  hosil  qiladi. 
Q obig‘i  yoshligida  silliq,  qo‘ng‘ir  rangda  bo‘lib,  undan  yupqa p o ‘st 
ajralib turadi. Keyinroq yoshiga qarab qobig‘i vertikal yoriladi. U 40 
yoshga  etgach,  tanasining  tub  qismida  tangachalar  paydo  boMadi. 
Ular  dastlab  mayda  boMib,  keyinroq  yiriklashib,  dag‘allashadi, jigar 
rang  qavatlar  hosil  qiladi.  Bu  vaqtda  tanasi  g ‘adir-budir  boMib 
qoladi.  Bu  g ‘adir-budir yoriqlarda  suv  o'sim liklari,  zamburugMar va 
bakteriyalar  tarqaladi,  shunga  ko 'ra  tanasi  qizgMsh  rangga  kiradi. 
Shuningdek,  bu  daraxtlarda  lishayniklarni  uchratish  mumkin. 
Havoning  semam  boMishi  lishaynik,  zamburug*  va  bakteriyalaming 
tarqalishi  uchun qulaylik tug'diradi.
Novdalari  yashil  rangda.  Kurtaklari  o'tk ir  uchli  boMib, 
konussimon,  pardasimon  tangachalar  bilan  qoplangan,  qo'ngMr 
rangda  va  oz  smolali.  Ninabarglari  bittadan  novdaning  bo'rtm asida


spiral  shaklda  joylashadi.  Ular  daraxtda  joylashishiga  qarab, 
vuqorisidagi  barglar  dag‘al,  tikansimon,  4  qirrali,  ko‘ndalang 
kesganda  romb  shaklida  bo‘lib,  uchli,  bo‘yi  1,5-3  sm  gacha.  Pastki 
soya  qismidagi  barglar  ikki  qator  joylashadi,  yassi,  mayin,  to ‘q 
yashil  rangda.  H ar  ikkala  tipdagi  barglar  daraxtda  5-7  yil  saqlanadi. 
Barglarni  ko‘ndalang  kesganda  o ‘rta  qismida  nay  tolali  bogMamlar 
joylashganligi, atrofida smola yo ‘llari  borligi  ko‘rinadi.
Erkak  qubbalar  ikki  yillik  novdada  hosil  bo‘ladi,  ular  sarg‘ish 
qizil  rangda.  U rg‘ochi  qubbalar  esa  novdaning  uchida  paydo 
boMadi,  qo‘ngMr  qizgMsh  va  binafsha  rangda.  Q oraqarag‘ay  bir 
jinsli,  ikki  uyli  daraxt.  May-iyun  oyida  gullaydi,  «guli»  shamol 
yordamida  changlanadi.  Etila  boshlagan  qubbalari  10-15  sm 
uzunlikda  boMib,  novdalarda  osilib  turadi.  Qubbalar  avval  yashil 
yoki  binafsha  rangda  boMib,  etilishi  oldidan  qo‘ngMr  rangga  kiradi. 
Etilgan  paytda  tangachalar  dag‘al  boMib,  yog‘ochlashadi,  bukilib, 
keng,  cheti  tishchali,  teskari  tuxumsimon  shaklga  kiradi.  Bahorda 
urugMning  tangachalari  qurib,  ajraladi,  urugMar  erga  to ‘kiladi.  Bu 
hoi  kuz  quruq  kelsa  yoki  qishki  sovuqda  ham  ro ‘y  berishi  mumkin. 
UrugM  uchli, tuxum simon,  bo‘yi  4-5  mm,  eni  2-2,5  mm keladi, jigar 
rangda  boMib,  qanotchasi  bor,  shu  qanotchasi  yordamida  tarqaladi. 
1000  dona  urugMning  vazni  5-8  g  keladi.  Q oraqarag‘ay  urugMdan 
yaxshi  ko‘payadi,  bahorda  sepilgan  urugM  20-30  kundan  so‘ng  unib 
chiqadi.  Unib chiqish xususiyatini 4-5  yilgacha saqlaydi.
Bu  qoraqarag‘ay  parxish  yoMi  bilan  ham  ko‘payadi.  U  yosh 
vaqtida  sovuqqa  chidamsiz  boMib,  kattalashgan  sari  chidamliligi 
orta  boradi.  Uning  geografik  tarqalishi  shundan  dalolat  beradi. 
Uning  areali  asosan, 
56-66°  shimoliy  kenglikni  egallagan. 
Arealining  shimoliy  chegarasi  M urmanskning  janubi  boMib,  Oq 
dengizgacha  va  Evropaning  shimoli-sharqiy  qismigacha  kirib 
boradi.  Janu'oiy  chegarasi  esa  qora  tuproqli  mintaqaning  shimoliy 
chegaralariga etib keladi.
Q oraqarag‘ay  issiqqa va qurg‘oqchilikka chidamsiz.  U har turli 
tuproqli  erlarda  o ‘sa  oladi.  Qumli,  qurnoq  va  bo‘z  tuproqli  hamda 
qora  tuproqli  erlarda ju d a  yaxshi  o ‘sadi.  Botqoq  va  zax  tuproqlarda 
o ‘smaydi.  Qora  va  oqqarag‘ay  eman,  qora  qandag‘och,  shum 
daraxtlari  bilan  birga  daryo  qirg‘oqlarida  ham  o ‘sadi.  Qoraqa-
rag‘ayning  egilib  o ‘suvchi,  ustunsimon,  pakana,  yumaloq-pirami- 
dasimon,  sharsimon  va  boshqa  bir  necha  shakllari  bor.  Ayrim 
shakl larining qubbasi yashil va qizil rangda.
MDH  da  qoraqarag‘ay  70  million  gektar  maydonni  egallaydi. 
Qoraqarag‘ayning  yog‘ochi  oq-sariq  rangda,  smola  yoMlari  y o ‘q, 
o'zaksiz,  yupqa  qobiqli  boMib,  juda  qimmatlidir.  Undan  qurilish 
ishlarida  va  sellyuloza  -  qog‘oz  sanoatida,  taxta  ishlashda,  mebel 
tayyorlashda,  cholg‘u  asboblari  ishlab  chiqarishda  ko‘p  foyda- 
laniladi.  Kimyo  sanoatida  undan  sun’iy  ipak  tolalari  olinadi  va 
plastmassa 
tayyorlanadi. 
P o‘stlogMdan 
oshlovchi 
moddalar, 
barglaridan  efir moyi  olinadi.  Ulardan  esa  skipidar va  kanifol  ishlab 
chiqariladi.  Bargida  S  vitamini  bor.  Qoraqarag‘ay  to ‘siq  sifatida 
temir  yoMlar  bo‘ylab  ekiladi.  Havoning  ifloslanishiga  chidamsiz 
boMganidan  shaharlarda  ekish  tavsiya  qilinmaydi.  Bu  qarag‘ay 
0
‘zbekiston  sharoitida yaxshi  o ‘smoqda.
SH R EN K  Q O R A Q A R A G ‘AYI -  P IC E A  SC H R EN K IA N A
Katta  daraxt  boMib,  bo‘yi  30-35  m  ga,  diametri  1-1,5  ga  etadi. 
Shox-shabbasi  konus  yoki  tor  piramida  shaklida,  p o ‘stIogM  yupqa, 
to ‘q qo‘ngMr rangda,  tarkibida oshlovchi  modda bor. Novdalari  tukli 
yoki  tuksiz,  och  sargMsh  rangda.  Daraxt  doira  shaklida  shoxlanadi, 
shoxlari  yoyilib  osilib  o ‘sadi.  Kurtagi  tuxumsimon,  yumaloq 
shaklda,  uchi  toMntoq,  ninabarglari  yirik,  bo‘yi  2-4  sm,  4  qirrali, 
chiziqli,  o ‘tkir  uchli,  biroz  egik  shaklda  boMib,  zangori  yashil 
rangda.  Barglarining yuqorigi  qirralarida yoriqchalar (3-6 ta) bor.
Barglar  novdada  spiral  shaklda joylashadi.  Shox-shabbasining 
ichki  qismidagi  barglar  to ‘q  yashil  rangda.  Bu  qarag‘ay  bir  uyli 
o ‘simlik.  Qubbalari  birinchi  yili  etiladi.  Bu  paytda  bo‘yi  16  sm  ga, 
diametri  4-5  sm  ga  etadi.  Ular  daraxtning  uchki  qismida  kalta 
bandchada  joylashadi.  Uning  tangachalari  butun  (yaxlit),  bukik, 
yumaloq,  yaltiroq,  bo‘yi  2,2-2,5  sm,  eni  1,5-1
,8
  sm  boMib,  jigar 
rangda.  UrugM  4-5  mm,  tuxumsimon  boMib,  qo‘ngMr  rangda, 
qanotchali.



Download 4,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   70   71   72   73   74   75   76   77   78




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish