A. Q. Q a y im o V aholi yashash joylarini

VA KO‘KALAM ZORLASHTIRISHNING SHAKLI
M aqsadli  y o ‘nalishiga,  joylashtirilishiga,  hajmiga,  xizmat 
k o ‘rsatish 
k o ia m ig a  
ko‘ra 
yashil 
ekinzorlar  xilma 
xildir. 
Ko‘kalamzorlashtirishning  birinchi  tasnifmi  (klassifikasiyasini) 
1917  yilgacha  b o ig a n   davrda  Qurbatov  tomonidan  tavsiya  etilgan. 
U  ko‘kalamzorlashtirishning  2  guruhi  -   bog‘  va  hiyobonlar,  deb 
ajratgan.  1936-yildagi  tasnifga  muvofiq  (Rossiya)  quyidagi  yashil 
ekinzorlar  ajratilgan:  1)  hiyobonlar,  2)  aholi  yashash  joylari 
ekinzorlari  -   shahar  b o g ia ri  va  sayilgohlar,  3)  ko‘chalardagi 
ekinzorlar  (daraxtzorlar),  4)  aholi  yashash  hududlari  ichidagi 
ekinzorlar,  5)  sanoat korxonalaridagi  ekinzorlar,  6)  o ‘rmon  parklari, 
7)  himoya  hududlari  (ihotazorlar),  8)  maxsus  yo‘nalish-dagi 
ekinzorlar -  botanika b o g ia ri,  dendrariylar,  hayvonot b o g iari.
Bugungi  kunda  qabul  qilingan  tasnifga  ko‘ra  barcha  yashil 
ekinzorlar 3  guruhga b o iin ad i:
1) 
umumiy foydalanishga m o ijalan g an  ekinzorlar;
2)  cheklangan tartibda foydalaniladigan ekinzorlar;
3) 
maxsus foydalanish  uchun m oijallangan ekinzorlar.
Aholi  uchun  cheklovlarsiz  kirishga  ruxsat  etilgan  ekinzorlar
umumiy  foydalanishga  m o ijalangan  ekinzorlarga  mansubdir. 
Alohida  insonlar  foydalanishiga  ruxsat  etilgan  ekinzorlar  masalan, 
sanoat  korxonalarida  ushbu  korxona  ishchi  va  xizmatchilari  foyda- 
lanadigan;  maktablarda  o ‘quvchilar,  o ‘qituvchilar  va  kam  holda 
o ‘quvchilarning  ota-onalari  foydalanadigan.  Maxsus  ekinzorlar 
belgilangan  vazifani  o ia y d i:  suv  muhofazasi,  tuproq  muhofazasi, 
qum  va  qordan  himoyalash  va  boshqalar.  Amaliyotda  2  ta  tasnif 
q o ilaniladi:  L.B.Luns  bo‘yicha  va  shaharsozlikni  loyihalashtirishga 
oid q o ilan m ag a asosan.
Ekinzorlar tasnifi (L.B.Luns bo‘yicha):
I.  Umumiy foydalaniladigan ekinzorlar:
1. Istirohat  b o g ia ri  -   yashil  massivlar  b o iib ,  aholining  dam 
olishi,  ular  orasida  m a’naviy-m a’rifiy  ishlami  tashkil  etishga 
m oijalangan.  Istirohat  b o g ia ri  o ‘z  navbatida  quyidagi  toifalarga 
b o iin ad i:  a)  mamlakat  miqyosidagi 
shaharlarda  joylashgan 
markaziy  istirohat  b o g ia ri;  b)  katta  shaharlar  markazidagi  istirohat 
b o g ia ri;  v)  katta  shaharlarda joylashgan,  umumshahar  axamiyatiga 
ega  b o ig a n   istirohat  b o g ia ri;  g)  katta  shaharlardagi  tumanlarda 
joylashgan  istirohat  b o g ia ri;  d)  qurort  shaharlarda  joylashgan 
istirohat  b o g ia ri;  z)  kichik  shaharlar,  posyolkalar  va  tuman 
markazlardagi  istirohat b o g iari.
2. Bolalar  uchun  istirohat  b o g ia ri  (ko‘pincha  umumiy  istirohat 
b o g ia rig a  ham  kiritiladi)  -   yashil  massiv  b o iib ,  bolalarning  dam 
olishi,  o'ynashi;  bolalar  bilan  sport  -   sogiom lashtirish,  madaniy 
m a’rifiy ishlarni  olib borish  uchun m oijallangan.
3. Sport  maydonlari  -   sport  turlari  bo‘yicha  tayyorgarlik 
ko‘rish  va  musobaqalar  o ik azish g a  m oijallangan  yashil  o ‘yin 
maydonchasi.  Bu  erda  tom oshabinlaming  dam  olishi  hamda  ular 
orasida  madaniy  m a’rifiy  ishlarni  olib  borish  uchun  turli  qurilmalar 
mavjud.  Sport  parkining  turi  b o iib   akvapark  xizmat  qiladi,  u  suv 
havzalari  bo‘yida  joylashtiriladi,  asosiy  e ’tibor  suv  sporti  va  dam 
olishni  tashkil  etishga qaratiladi.
4. Botanika  bog‘i  -   ekinlar  alohida  tartib  (sxema)  bo‘yicha 
joylashtirilgan  yashil  massiv.  Botanika,  manzarali  bog‘dorchilik, 
o ‘simlikshunoslik,  o ‘rmonchilik 
sohasida 
ommaviy-madaniy, 
m a’rifiy va  ilmiy tadqiqot  ishlarini olib borish uchun m oijallangan.
5 .Hayvonot  bog‘i  -   turli  hayvonlar  saqlanadigan,  maxsus 
qurilmalar  bilan  jihozlangan  yashil  massiv.  Zoologiya  sohasida 
ommaviy-madaniy 
va 
ilmiy 
tadqiqot  ishlari 
olib 
borishga 
m oijalangan.
6. Shahar  istirohat  b o g i-d am   olish,  sayr  qilish,  tinch  xordiq 
chiqarish,  shuningdek,  alohida  ko‘ngilochar  tadbirlar  va  madaniy  -  
m a’rifiy  ishlarni  tashkil etish  uchun m oijallangan yashil  hudud.
7.Sayilgoh  (skver)  -   maydonlar,  ko‘chalar,  alohida  jam oat 
binolari  oldida,  mavzelar  ichida,  uylar  o ralig id a joylashgan,  qisqa 
vaqt  dam  olishga  m oijallangan  ko‘kalamzorlashtirilgan  maydon.

---

Sayilgoh  manzarali 
arxitektura  maqsadida, 
hamda  transport 
qatnovini  boshqarish maqsadlarida ham  ishlatiladi.
8. Hiyobon  (bulvar)  -   ko‘chaning  harakatlanish  qismida  yoki 
suv  havzalari  bo‘yida  barpo  etilgan  yashil  y o ‘!ak.  Undan 
harakatlanish,  qisqa  muddat  dam  olish,  binolar  va  yoMaklarni 
shovqin va changdan  muhofazalash uchun  foydalaniladi.
9. Ko‘chalardagi  ekinzorlar-ko‘chalar atrofida ekilgan daraxt va 
butalar;  binolar  oldidagi  ekinlar  shuningdek,  uylar  ayvonlari  va  old 
qismini  bezatish uchun ekilgan o ‘simliklar.  Ular qisqa muddatli dam 
olish  joyi  hamda  ko‘chalar  va  binolarda  sanitariya-gigienik 
sharoitlarni yaxshilashga moMjallangan.
10.  M a’muriy  va  jam oat  korxonalar  (binolar)  oldidagi 
ekinzorlar -  qisqa  vaqt  dam  olish  uchun va arxitektura  bezatishning 
bir qismi  boMgan ko‘kalamzorlashtirilgan  maydoncha.
11.  Ko‘p  qavatli  uylar  joylashgan  mikrorayonlar  va  mavze- 
lardagi  ekinzorlar  ular  sanitar  -   gigienik  holatni  yaxshilash  hamda 
dam  olish,  fizkultura bilan  shug‘ullanish uchun moMjallangan.
12.  0 ‘rmon  parki  -   tabiiy  yoki  sun’iy  yaratilgan  massiv 
boMib,  dam  olish  va  fizkultura-sogMomlashtirish  ishlarida  foyda­
laniladi.  Shahar  va  qishloq  joylarida,  qurilishlardan  holi  erda 
joylashtiriladi.
13.  Chim  parki  (lugopark) -  o'rm on parki  bilan  bir xil  boMib, 
faqat unga gazon o‘simliklari  ko‘p joylarni  egaliaydi.
14.  Ommaviy  dam  olish  hududi  -   shahar  va  qishloq 
qurilishidan tashqarida joylashgan yashil  massiv.  Unda pansionatlar, 
dam  olish  uylari,  sport  inshootlari  hamda  dam  oluvchilarga  xizmat 
ko‘rsatuvchi  korxonalar majmuasi joylashadi.
II.  Cheklangan tartibda foydalaniladigan  ekinzorlar
1. M aktablar,  liseylar,  kollejlar,  oliy  o ‘quv  yurtlari  oldidagi 
ekinzorlar  -   dam  olishga,  sport  m ashg‘ulotlari  va  bir  qator  o ‘quv 
mashg‘u!otlarini  olib  borishga  moMjallangan  ko‘kalamzorlash- 
tirilgan hududlar.
2. Bolalar 
bog‘chalari 
oldidagi 
ko‘kalamzorlashtirilgan 
xududlar.  U lar  soyalatilgan  va  ochiq  o ‘yin  maydonchalari,  bolalar 
badan  tarbiyasi  va  uxlashi  uchun  moMjallangan,  hamda  yon 
atrofidagi hududdan  ajratish uchun barpo etilgan.
3.Klum balar,  madaniyat  saroylari,  bolalar  ijodiy  uylari 
oldidagi  ekinzorlar -  dam  olishga,  m adaniy-m a’rifiy  ishlami,  badan 
tarbiya  m ashg‘ulot!arini  olib  borishga  moMjallangan  ko‘kalam- 
zorlashtirilgan hududlar.
4. Ilmiy-tadqiqot  muassasalari  oldidagi  ekinzorlar  -   ayrim 
ilmiy tadqiqot  ishlarini  olib borishga,  shuningdek xodimlarning dam 
olishi,  badantarbiya  m ashg‘ulotlarini  o ‘tkazishga  moMjallangan 
ko‘kalamzorlashtirilgan xudud.
5. Kasalxonalar  va  boshqa  davolash-profilaktika  muassasalari 
oldidagi  ekinzorlar  -   maxsus  davolash  muolajalarini  o ‘tkazish 
uchun,  dam  olish  va  sayr  qilish  uchun  moMjallangan  ko‘kalam- 
zorlashtirilgan hudud.
6. Sanoat  korxonalari  oldidagi  ekinzorlar  -   dam  olishga  va 
ishlab  chiqarishning  zararli  sharoitlaridan  muhofaza  qilishga 
moMjallangan ko‘kalamzorlashtirilgan hudud.
7.X ovli  joylar  qurilgan  aholi  yashash  joylari  oldidagi 
ekinzorlar-manzarabop,  meva-rezavor  va  sabzavot  ekinlari  ekishga 
moMjallangan  ko‘kalamzorlashtirilgan  hudud.  Bu  erda  xo‘jalik 
qurilmalari va maydonchalari joylashadi.
8. Sanatoriyalar,  dam  olish  uylari,  bolalar oromgohlari  oldidagi 
hiyobon  va  bogMar  yashash  binolaridan  tashqaridagi  yashil 
massivlar  boMib,  ular  dam  olish,  sayr  qilish,  madaniy-ommaviy, 
m a’rifiy  ishlami  va  davolash  muolajalarini  olib  borish  uchun 
ko‘kalamzorlashtirilgan hudud.
III.  Maxsus yo‘nalishdagi  ekinzorlar.
1. Sanoat  korxonalari  va  aholi  yashash  joylari  o ‘rtasidagi 
sanitar  -   himoyalash  xududlari.  Ular  sanoat  ishlab  chiqarishning 
zararli  ta’siridan  himoya  qilishga  moMjallangan  ko‘kalamzor- 
lashtirilgan hudud.
2.Tabiatning  noxush  ofatlaridan  saqlash  hududlari  -   aholi 
yashash joylarini  shamollardan,  qumliklardan  va  tabiatning  boshqa 
noxushliklardan  saqlash  uchun  ko‘kalamzorlashtirish  lozim  boMgan 
hudud.
3. Suvni  muhofazalash  hududlari  -   daryolar,  koMlar,  sug‘orish 
tizimlari,  suv  havzalari  qirg‘oqlarida  barpo  etilgan  ekinzorlar.  Ular 
suvning  ortiqcha  bugManishini  oldini  olish,  suvni  ifloslanishdan,

---

sho‘rlamsh  va  balchiqlanishdan  himoya  qilish  uchun  ko‘kalamzor- 
lashtiriladigan hudud.
4 . 0 ‘rmonm eliorativ 
y o ‘nalishidagi 
ekinzorlar, 
jarliklarni 
ko‘kaIamzor-lashtirish,  tuproqni  emirilishdan  muhofazalash,  sel 
kelishi  xavfi  boMgan hududlardagi ekinzorlar.
5. Y ong  inga  qarshi  -   yonilg‘i  omborxonalari  va  boshqa 
yong‘in xavfi  boMgan ob ’ektlar atrofidagi ekinzorlar.
6. A vtomobil  va  temir  yoMlari  atrofidagi  ixotazorlar.  Ular 
yo  llarni  muhofazalash,  m o‘’tadil  mikroiqlim  va  yaxshi  sanitar  -  
gigienik  sharoitni  yaratish,  harakat  xavfsizligini  ta ’minlash, 
shuningdek, yo  llarni  manzarabopligini  oshirishga xizmat qiladi.
7. Qabristondagi  ekinzorlar-h u d ud ni  ko‘kalamzorlashtirish  va 
obodonlash-tirishga moMjallangan joylar.
8. Ko‘chatzorlar va gulchilik xo‘jalikiari  -d arax t  va  butalaming 
nixollarini  etishtirish,  ochiq  dalada,  park  va  oranjereyalarda  gullarni 
etishtirishga xizm at qiladi.
Shahar qurilish  loyihasi  bo‘yicha k o ‘kalamzorlashtirish tasnifi:
I.  Umumiy foydalanish  ekinzorlari:
1. Shahar 
ichidagi 
aholi 
yashash 
hududida 
joylashgan 
ekinzorlar:  Shahar  va  qishloq  istirohat  bogMari,  shu  jum ladan,dam  
olish  istiiohat  ham da  maxsus  sayilgoxlar,  mikrorayonlar  va  tuman 
bogMari,  skverlar,  hiyobonlar.
2. Shahar  atrofidagi  hudud  chegarasida  joylashgan  ekinzorlar: 
o ‘rmon xaritalari, omm aviy dam olish hududlari,  o ‘rmon!ar.
II.  Cheklangan tartibda foydalaniladigan  ekinzorlar:
1. 
Shahar 
tashkilotlaridagi 
ekinzorlar: 
aholi 
yashash 
hududlaridagi,  inaktablar  hududidagi,  bolalar  muassasalari  atrofi­
dagi,  jam oat  binolari  maydonidagi,  sport  inshootlari,  sogMiqni 
saqlash muassasalari  maydonida joylashgan.
2. 
Shahar  yoni  chegarasida  joylashgan  ekinzorlar:  sanoat 
korxonaiari  hududidagi  ko‘kalamzorlashtirilgan erlar,  shahar chetida 
joylashgan  dam  olish  maskanlari  (dam  olish  uylari,  bolalar 
oromgohlari  va  sh.k.)  dagi  ekinzorlar,  ishchi  va  xizmatchilar 
jam oalarining m evazor bogMari.
III.  M axsus y o ‘nalishdagi ekinzorlar:
1).  Shahar  ichidagi  ko‘chatxonalar,  botanika bogMari, hayvonot
bogMari, ko‘rgazmalar hududlari.
2).  Shahar  yonidagi  chegara  ekinzorlari:  qabristonlar  ekinzor­
lari,  ko‘chatchilik  va  boshqa  kommunal  x o ‘jaliklari  ekinzorlari; 
tashqi  transport  va  omborxonalar  hududlari;  sanitar-himoyalash  va 
suv  muhofazasi;  temiryoM  va  avtomobil  yo  nalishidagi,  meliorativ, 
shaharni muhofazalash  ihotazorlari,  shahar atrofidagi  xo jaliklarning 
mevazor  bogMari  va  uzumzorlari,  qo'riqxonaiar,  tarixiy  obidalar
ekinzorlari. 
_ 
r
Yuqoridagi  ikkita  klassifikasiya  (tasniflar)  ning  asosiy  tarqi 
shundaki,  ko'chalardagi  ekinzorlar,  botanika,  hayvonot  bogMari 
bitta  tasnifga  ko‘ra  umum  foydalaniladigan  turga  kiradi,  boshqa 
tasnifga  ko‘ra  esa  maxsus  foydalaniladigan  ekinzorlarga  kiritiladi; 
tegishli  ravishda  kvartal  ichidagi  ekinzorlar-umum  foydaianila- 
diganga  va  cheklangan  tartibda  foydalaniladiganga  va  ikkinchi 
tasnifga  faqat  cheklangan  tartibda  foydalaniladigan  ekinzorlar
turkumiga kiradi.
Amaliyotda  ikkala tasnif ham qo  Haniladi.