А. Отакузиев, Н. П. Исмоилов, Ф. М. Мирзаев


-§. Портландцемент. Кимёвий ва минералогик



Download 14,03 Mb.
Pdf ko'rish
bet86/198
Sana23.02.2022
Hajmi14,03 Mb.
#129746
1   ...   82   83   84   85   86   87   88   89   ...   198
Bog'liq
Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi (A.Ismatov va b.)

14-§. Портландцемент. Кимёвий ва минералогик 
таркиби ва унинг турлари
Кисман эриб ковушиб колгунча куйдирилган клинкер- 
ни гипс, баъзи лолларда эса ма\сус кушимчалар билан 
бирга туйиш дан \о си л булган гидравлик богловчи модда 
портландцемент деб аталади. Куйдириш ма\сулотида каль­
ций силикатлар куп булади (70...80%). Кисман эриш нати­
жасида крвиш иб, котиб колган майда-йирик тош булак­
лари клинкер дейилади.
П ортландцемент хоссаларини узгартириб туриш, шу­
нингдек, унинг таннархини камайтириш максадида клин- 
керга актив ва инерт минерал кушимчалар кушишга рух- 
сат этилади. Инерт кушимчалар (охактош, доломит, кварц- 
кум ва б о ш к а л ар ) м икдори 10% д ан , акти в (треп ел, 
диатомит, витроф ир, трасс, шлак, глиеж ва бош калар) 
кушимчалар микдори эса 15% дан ошмаслиги керак. Б и­
рок гидравлик кушимчалар 20% ва ундан ортик булиши 
хам мумкин. У \олд а майдаланган ма\сулот номи кушил- 
ганига караб бошка, яъни кушилма сифатида донадор дом ­
на шлаги ишлатилса шлак-портландцемент деб, табиий гид­
равлик куш илмалар ишлатилса пуццолан портландцемент 
деб аталади.
Клинкерни туяётганда унга одатда купи билан 3% гипс 
(сульфат кислота ангидридига нисбатан \и соб л аган да) 
кушилади. Бу билан цем ентнингтиш ланиш муддати узай- 
тирилади. Бу эса унинг \оссаларига яхши таъсир килади.
Портландцемент клинкери улчамлари 10...20 мм дан
50...60 мм гача майда ва йирик доналар куриниш ида оли­
нади. Ковушиб пишган клинкер узининг микроструктура- 
сига кура мураккаб заррачасимон турли кристаллар ва 
кисман ш иш асимон ма^сулотлар аралашмасидан иборат. 
Клинкер сифати асосий оксидлар микдори, м инералогик 
таркиби, асосий оксидларнинг узаро нисбатига караб ба- 
\оланади. Портландцемент клинкери ишлаб чикариш учун 
хомашё материаллари сифатида гил ёки лёсс ва о\актош
жинслар ишлатилади. Гил ёки лёсс жинслар турли модда­
лардан ташкил топган. Уларда, асосан учта оксид бор: J
m
0 2, 
А120 . ва F e,O r Лёссда 15—20% атрофида С а С 0 3 бор. Узбе­
кистан цемент заводларида, асосан лёсс ишлатилади. О^ак- 
тошлар асосан кальций карбонатдан иборат. Кальций кар­
бонат эса икки оксид — СаО ва С 0 2 дан иборат. К линкер
www.ziyouz.com kutubxonasi


куйдирилганда С 0 2 гази ажралади: СаО, S i0 2, Д120 3 ва Fe20 1 
асосий оксидлари асосий клинкер м инералларини \оси л
Килади. М агний оксид (MgO), иш корлар (N a20 ва К20 ) , 
титан икки оксид (ТЮ 2), ф осф ор ангидрид (Р 20 3) ва суль­
фат кислота ангидриди ( S 0 3) дир. К линкер таркибида бу 
асосий оксидлар билан бир каторда цемент сифатига маъ­
лум даражада таъсир курсатувчи оксидлар хдм булиши 
мумкин. Одатда асосий ва кушимча оксидлар микдори 
куйидагича булади: СаО 63—67%, S i0 2 21.-24% , А1,0, 4— 
8%, Fe20 3 2 - 4 % , MgO 0 ,5 - 5 % , S 0 3 0 ,3 - 1 % , N a ^
ва 
K.O 0 ,4 - 1 % , T i0 2 0 ,2 -0 ,5 % , Р20 5 0 ,1 -0 ,3 % .
1500°С да куйдирилган эркин магний оксид сув таъси­
рида суниш кобилиятини йукртмаса \а м , у жуда суст суна­
ди. Унинг суниш жараёни котиб колган цементтош да \ам
давом этиш и мумкин. Натижада кориш ма ва бетон ёрила- 
ди. Бундай \авфли хдлатнинголдини олиш портландцемент 
таркибидаги эркин магний оксид микдори стандартда чега- 
раланади: 4,5% дан ошмаслиги зарур.
Портландцементда калий ва натрий оксидлари булма- 
гани маъкул, чунки улар портландцементнинг тиш лаш иш
муддатига таъсир килади. Бундан таш кари, иш корлар бе- 
тонда тулдиргичлар билан узаро кимёвий таъсир этиши 
мумкин. Натижада котган бетоннинг дарз кетиш ига сабаб- 
чи буладиган натрий ва калий силикатлар \о си л булади. 
Бу реакция атроф м у\ит етарлича нам булса, жуда тез ке­
тади. Шу сабабли гидротехник бетонлар учун цемент ва 
тулдиргичлар танлаётганда цементда канча иш кор борли- 
ги \и соб га олиниш и лозим ва тулдиргичларда аморф кум- 
тупрокдан канча борлиги аникданади. И ш корий металл 
оксидлар булса, бетон юзасида шур доглар \о си л булади.
Стандартга кура, портландцемент тарки б и д а иш кор
1—2% микдорда булиши мумкин, аммо гидротехник бетон­
лар учун 0,6% дан, ер усти конструкцияларини куришда иш­
латиладиган коришма ва бетонлар учун эса 1 % дан ортик иш- 
кор булган портландцемент ишлатиш тавсия этилмайди.
Ф осф ат ангидрид 1,5...2% дан ортса, портландцем ент­
нинг котиш жараёни секинлаш ади. Цементда 4% гача ти ­
тан икки оксиди булса, у салбий таъсир курсатмайди, аммо 
куп булса муста\кам лиги камаяди.
СаО, S i0 2, А120 3 ва Fe20 3 оксидлар клинкерда бирикиб 
кальций силикат, кальций алю минат ва кальций алю мо-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ф ерритларни \о си л килади. Кальций силикатлар оралиги- 
да ш иш асимон аморф орали к моддалар деб аталувчи алю ­
минат ва алю моферритлар жойлаш ади. М инераллар куйи­
дагича ёзилади ва куйидаги микдорда булади:
45—60% — 3 C a 0 S i 0 2 ёки C 3S — алит — уч кальцийли 
силикат;
15—37% — 2 C a 0 S i 0 2 ёки C2S — белит — икки каль­
цийли силикат;
7—15% — ЗСаО-А120 3 ёки С 3А — уч кальцийли алю ми­
нат;
10—18% — 4 C a 0 A l20 3 Fe20 3 ёки C4AF — т$фт каль­
цийли алюмоферрит.
Ишлаб чикариш ш ароитида СаО ни юкорида курсатиб 
утилган минераллар куриниш ида батамом бириктириш
кийин. Ш унинг учун клинкер таркибида эркин, бирикм а- 
ган х,олда бир оз СаО колиш и мумкин. Клинкерда эркин 
СаО булса, у портландцемент хоссаларига магний окси- 
дига нисбатан хавф лирок таъсир курсатади, яъни унинг 
\аж м и жуда нотекис узгаради. Эркин СаО цементтош ни 
бузиб юбормаслиги учун клинкерни туйишдан олдин э р ­
кин СаО \аводаги нам таъсиридан суниб улгурадиган килиб 
маълум вакт омборларда етилтирилади. Ш унда клинкер 
бирмунча юмшайди ва уни туйиш осонлашади. Клинкер- 
нинг минералогик таркибига караб, портландцемент ку­
йидаги турларга булинади: алит портландцемент, ундаги 
уч кальцийли силикат 60% дан ортик, C 3S:C2S нисбати 
эса 4 дан катта; белит портландцемент таркибида 37% дан 
о ртик икки кальцийли силикат бор, C 3S:C2S нисбати I 
дан кам; алю мина! портландцемент таркибида уч кальций 
алю минат 15% дан ортик. С 3А микдорига караб цементлар 
оз алюминатли (С 3А дан 5% гача) уртача алю минатли 
(5...9% С 3А) ва куп алюминатли (С 3А 9%дан ортик) це- 
ментларга булинади; алю моферрит (целит) портландце­
мент таркибидаги турт кальцийли алюмоферрит 18% дан 
ортик-
Алит — портландцементнинг юкори муста.\камлиги, тез 
котувчанлиги ва бош ка катор хоссаларини таъминловчи 
клинкернинг му^им силикатли минералидир. Унинг кли н ­
кер таркибида микдори 45...80%. Х,озирда у уч кальций 
силикатнинг кам микдордаги MgO, А120 3, Р20 5, Сг20 3 ва 
бош калар билан хрсил килинган каттик эритм аси деб
www.ziyouz.com kutubxonasi


хисобланади. C3S таркибида бу моддаларнинг микдори кам 
булишига (2...4%) карамай, улар C3S нинг структура ва 
хоссаларига маълум даражада таъсир курсатади.
Алит кристаллари, одатда олтиёкли ёки т у ф и бурчак 
ш аклида булади. У нинг зичлиги 3,15 г /с м 3. Т о за C,S
1200... 1250°С дан 1900...2070°С гача температура оралигида 
баркарор булади. Бу температурадан пастда C 3S — C 2S ва 
СаО га парчаланади, 2070°С дан юкорида эса C 7S эрийди. 
Паст температура чегараси амалий ахамиятга эга, чунки 
клинкер саноат печининг совиш зонасида совиётганида 
бир оз вакт 1200...1250°С чегарасида сакяан иб колади. бу 
эса C 3S нинг парчаланиш ига олиб келади, бу эса клин- 
кернинг сиф атини ёмонлаштиради.
П ортландцементнинг 
м у с т а \к а м л и
гига ва бош ка хос­
саларига клинкердаги алит кристалларининг ш акли \ам
анча таъсир курсатади. П етроф аф и к тах^илларнинг курса- 
тиш ича, 500...600 маркадаги портландцементни тайёрлаш
учун клинкер таркибидаги турли улчамли алит кристалла­
р ининг орасида, асосан улчами 3...20 мкм йирикликдаги 
кристаллар купрок, булиши керак. П ортландцем ент клин- 
керида ^осил буладиган алит таркибини куйидаги ф орм у­
ла билан ифодалаш мумкин:
54СаО 16Si02 MgO А120 3
Белит — портландцемент клинкерининг иккинчи асосий 
минералларидан биридир. У алитдан дастлабки (1—3) кунда 
секин котиши билан фар кутан ад и. Икки кальций силикат, 
алит сингари кам микдордаги кушимчалар (1...3%) билан 
каттик эритма \осил килиб белитга айланади. Бундай кушим- 
чаларга А120 3, Fe20 3, Сг20 3 ва бошкалар киради. И кки каль­
ций силикатнинг бешта полиморф шакли борлиги аник- 
ланган: Р — C 2S ; a —C 2S ; а ' —C 2S; у — C 2S ; 
р ' 
— C 2S.
Эриш температураси 2130...1425°С чегарасида а -м оди­
ф икация баркарор булади, бу температурадан пастда а ' - 
шаклга утади. Саноат клинкерларида а -м о д и ф и к а ц и я н и
баркарорлаш тириш кийин булгани учун у кам учрайди, 
а ' — C 2S 1425...830°С да баркарор. Бундан паст температура­
да, секин совитиш ш ароитида тоза a '- C 2S тури паст тем ­
пературада баркарор булган Y -C 2S ш аклга утади. a '- C 2S 
тез совитилганда 670°С гача хамма температурада барка-
www.ziyouz.com kutubxonasi


pop булмаган ва у — C 2S га айланиш га мойил булган ш акл­
га утади. Аммо бу ж араённинг кетишига P - C 2S кристалл 
турига кам микдорда (1...3%) кириб колган кушимчалар 
\алал беради. Баркарорлаш тирувчи кушимчалар ролини 
A12O
v
Fe20 3, MgO, N a20 , К 20 ва Сг20 3 \ам да бошкалар 
бажаради. р — C 2S ш аклнинг у -C 2S га айланишида умумий 
\аж м и 10% га ортади. Ш унинг учун материал доналари- 
нингёрилиши ва кукунга айланиши кузатилади, у — C2S 100°С 
гача температура му\итида деярли сув билан реакцияга ки- 
ришмайди. Ш унинг учун у богловчи ^усусиятларини намо­
ён килмайди. Ф акат иссик-нам шароитда ишлов берилган- 
да у богловчи хусусиятлари ни намоён килади. Р — C2S нинг 
зичлиги 3,28 г/см 3, 
У 
— C 2S ники эса 2,97 г/см 2.
Белитнинг гидравлик активлиги, алит каби кристалла- 
рининг тузилиши, кристалларнинг улчами, зичлиги, ёрик- 
лар, куш имчаларнингструктурасига боглик* Тождор четли 
думалок зич структурали уртача улчамлари 20...50 мкм 
булган белитли целитлар юкори муста^камликка эга. Юкори 
температура таъсирида эриган \олдаги алюминат, алю мо- 
ф ерритлар ва бош ка иккинчи даражали минераллар ора- 
л и к модда таркибига киради.
Туйиниш коэф ф ициенти (ТК) юкори булмаган ва одат- 
даги кумтупрок модулли клинкерларда кальций алю ми- 
натларнинг С^А, ва С 3А шакли учрайди. Т К юкори булган 
кликерларда эса алю моферритлар билан бирга ф акат C 3S 
\оси л булади. К линкернинг алюмоферритли кисми узга- 
рувчан таркибга эга булиб, C 2F, С МА7 ва эркин СаО дан 
иборат каттик эритм а \оли д а булади.
Кальций алюмоферритларнинг каттик эритмасида куйи­
даги бирикмалар аникданган: C ^ F , C ^ F , C4AF, C 2F. Клин­
керларда куп учрайдиган C4AF модда каттик эритмалардаги 
катор бирикмаларнинг оралик моддаси хисобланади.
П асттемпературали пиш ириш боскичида (1300°С гача) 
хомаш ёнинг таркибий кисмлари дастлаб парчаланади, шу 
жараёнларнинг кечишида кристаллар бузилиб, м инерал­
лар «аморф» ланади. Купчилик гил минераллар «аморф» 
\олати нинг температураси 300...800°С га тенг.
Портландцемент хомашё аралаш маларининг реакц и я­
га кириш иш и кобилиятининг энг му\им параметри кум- 
тупрокди таркибий кисм нинг дисперслигидир.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Реакцияга мойил С а С 0 3 да ва унинг доналарида СА, 
CS ва бош калардан иборат кобикдар \о си л булиши мум­
кин, бу эса С 0 2 нинг ажралиб чикдииига ва тузнинг пар- 
чаланиш ига мойиллик килади. Ф акат коби к кайта крис- 
таллангандан кейингина ж араённинг кечиши яна тезла- 
ш ади, яъни С а С 0 3 н и н г парчалан и ш и икки б оски чда 
булиши ва у ж араённинг кечиш ига ижобий таъсир ки ли ­
ши мумкин, чунки у СаО нинг кайта кристалланиш ига 
тускинлик килади, бу \олда активлиги кам булган СаС О , 
нинг бир боскичда диссоциланиш и кузатилади. Куйдири- 
лаётган аралашмада дастлабки эритма 580...680°С да \о си л
булади ва у каттик фазали реакцияларнинг кечиш ини тез- 
лаш тиради. М асалан, йирик дисперсли шихтапарда белит 
икки боскичда хрсил булади: биринчиси 1115... 1125°С да 
кузатилиб, бунда S i0 2 доналарида C2S дан иборат кобик 
\осил булади; иккинчиси 1150... 1165°С да руй беради, бунда 
ана шу кобикдар бузилиб C 2S нинг янги кристаллари \осил 
булади.
Аралашмалар иштирокида паст температурали боскичда 
Куйидаги оралик бирикмалар \о си л булади:
2(2СаО S i0 2) C a C 0 3 — спуррит; 2СаО S i0 2 C aF 2;
3(СаО А120 3 C a S 0 4; 
2СаО S i0 2;
2(2СаО S i0 2) C a S 0 4.
Бир канча хром ато-хром итлар ва кальц и й ф осф атл ар , 
ш унингдек С а С 0 3 нинг иш кор сульфатлари билан кон- 
тактида иккиламчи тузлар \о си л булади. Таркиби мурак­
каб булган оралик бирикм аларнинг \о с и л булиш и С а С 0 3 
ва S i0 2 нинг узаро таъсирлашиш температурасини 38...80°С 
га пасайтиради.
Ю кори температурали боскичда (1300°С дан юкори) 
нордон ва асосий иш корий эритмалар кушилиб кетади, 
бирок клинкер доналарнинг кизиб зич ёпишган айрим кисм- 
ларида таркиби фаркданадиган эритма томчилари мавжуд 
булиши ээ^гимол. C 2S ва СаО дан иборат кобикдар оралиги- 
даги эритмада Са2+ ионларининг, асосан S i0 4 ионларига 
диффузияланиш и йули билан C 3S кристаллари \о си л була 
бошлайди. Агар C 3S кристаллари усган зонага Са2+ кира ол- 
маса, бунда нордон C3S кристаллари C 2S ва СаО га кадар 
парчалаб емириши мумкин. Клинкер зоналарида 1450°Сда 
\о си л булган эритма куйидаги хоссаларга эга; ковуш ок-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лиги 0,1...0,3 П а.с, сирт таранглиги 350...480-Юг3 Н /м . У 
\о л д а кальций и о н л ар и н и н г ди ф ф узи я ко эф ф и ц и ен ти
Д C a2 t-(5,3...8 ,6)10 ‘5, тем и р н и к и Д Fe3+ -(5,7... 14,2) 1 O'6, 
алю м и ний ники Д А13+ —
(2,3---7,1) - 10-6 ва крем н и й н и ки
Д Si4+-(4,7...15,8)10-7CM2/c .
Курсатиб утилган микдорларнинг узгариб туришига Na, 
К, Cr, Р, F аралаш малари сабабчидир. СаО доналарининг 
1450°С да эритмада эриш тезлиги (1,6...8) • 10"6; C 2S д он а­
ларининг эриш тезлиги эса (2...3) -10_6 см /с, яъни СаО нинг 
эриш тезлиги C 2S нинг эриш тезлигидан 3...4 марта куп. 
Бирок, жараёнда эритм ани микроликвацияга (иккита ва 
ундан ортик, аралашмайдиган суюьушкларнинг хосил були­
ши ва уларнинг аралаш май к,атламланиши) олиб келувчи 
куплаб Na ва К иш тирок этса, C 2S нинг эриш тезлиги кес­
кин ортади, хатто C 2S нинг эриш тезлигидан бир неча 
марта узиб кетиши хам мумкин.
Оз микдорда ф осф ор, хром ва олтингугурт (0,1...0,3% ) 
хамда барий, фтор, хлор, марганецнинг анчагина м икдо­
ри (1% дан ортикрок,) муайян шароитда клинкер хосил 
булиш жараёнига яхши таъсир курсатади.
Совиш ж араёнида C 3S, С3А, C 2S парчаланиш и мум­
кин, парчаланиш нинг кандай кечиш и бир канча ф актор- 
ларга боглик,; совиш тезлиги, аралаш маларнинг тури ва 
микдори, газ атм осф ерасинин г хусусияти ва бош калар. 
Эритма ш иш а сифатида котаётганда хажми кичраяди. Mg, 
F, Cr иш тирокида эса кристалланиш ж араёнининг кечи ­
ши туфайли турли температура интервалларида д еф орм а­
ция к у зати л ад и : (1350...1100°С да хаж м и к и ч р а я д и , 
1 Ю0...900 'С да хажм кенгаяди). C3S, С 3А ва C 4AF минерал- 
ларининг 25...600°С да чизикли термик кенгайиш к о эф ­
фициенти (10... 13)-10~* градус. C,S термик кенгайиш ининг 
чизикли коэф ф ициенти 19,5• 10 -6 градусга тенг, яъни C2S 
нинг термик кенгайиш коэф ф ициенти бош ка минераллар 
кристалларига нисбатан тахминан икки марта катта, б и ­
нобарин, бу хол клинкер доналарида ф изик кучланиш - 
ларга сабаб булиши мумкин.
Цемент клинкерининг сифати куйидагилар билан и ф о­
даланиш и мумкин:
1- алохида оксидларнинг микдори (кимёвий таркиби);
2- асосий оксидлар микдорининг нисбатини ифодалов- 
чи модуллар киймати;
www.ziyouz.com kutubxonasi


3- 
асосий минералларнинг микдори. К линкернинг энг 
м у\им тавсиф и алохида оксидларнинг узаро нисбати ва 
клинкер минералларининг микдори билан берилади.
К линкерни ташкил этувчи минераллар таркиби икки 
хил усул билан аникданади: бевосита петрографик ёки рент- 
г е н о ф а ф и к та\лил усули, ёхуд бевосита х^исоблаб ан и к- 
лаш усули. Мухим оксидларининг ф оиз нисбати икки хил 
модуль (силикат ва гилтупрок,) \ам д а туйиниш к о эф ф и ­
циенти билан ифодаланади. Бу модуллар ва коэф ф и ц и ен т 
микдори хомаш ё аралашмаси учун \а м , клинкер учун х,ам 
амалда бир хил булади.
С иликат модуль (п) кумтупрок модуль деб ^ам аталади. 
Бу модуль реакцияга кириш ган кремний икки оксид мик,- 
д орининг алю миний ва темир оксидлари микдорига нис- 
батини ифодалайди:
% SiP2 
Л 
%Al20 3 + % F e20 3
С иликат модуль (л) бош ка оксидлар билан реакцияга к и ­
риш ган кремний оксид микдорини ва клинкер тарки б и ­
даги алю м иний ва темир оксидлар йигиндиларига нисба- 
тини курсатади.
Хомашё аралашмаси таркибидаги крем ний икки оксид 
ох^ак билан \ам м а вакт C 3S BaC2S \о л и д а бирикаверм асли- 
ги туфайли бириккан кумтупрок микдори кремний икки 
оксиднинг умумий микдори S i0 2, умумий ва эркин \олд а 
колган крем ний икки оксиди S i0 2 эрки н микдори ай и р- 
маси билан ифодаланиши мумкин. Ш унинг учун силикат 
модуль куйидагича ёзилади:

Download 14,03 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   82   83   84   85   86   87   88   89   ...   198




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish