А. Отакузиев, Н. П. Исмоилов, Ф. М. Мирзаев


-§. Оловбардош материаллар ишлаб чикариш



Download 14,03 Mb.
Pdf ko'rish
bet42/198
Sana23.02.2022
Hajmi14,03 Mb.
#129746
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   198
Bog'liq
Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi (A.Ismatov va b.)

7-§. Оловбардош материаллар ишлаб чикариш
Оловбардош тошларнинг яратилиши. Чуян ва пулат и ш ­
лаб чикариш, колаверса уларни эритиш \аж м и огир сано- 
атнинг кудратини белгиловчи омил булиб хисобланади. 
Лекин металлургия со\асида эришилган улкан ютукдарни 
техник воситаларсиз тасаввур килиш кийин. Масалан, ме­
талл эритадиган печни олайлик. Юзаки карашда у гуё од­
дий гиштдан курилгандай куринади. Аслида унга ишла- 
тилган гишт оддий гишт эмас. Агар бундай печга оддий 
гишт ишлатилса, металл эрийдиган температура таъсири­
да печнинг деворлари бутунлай эриб кетган булар эди. Ва- 
\оланки, улар жуда юксак температурага \а м бардош бе­
ради.
Хуш, металл эритиладиган печларнинг деворига кан ­
дай гишт ишлатилган? Ударни табиатнинг узи яратганми 
ёки улар инсон ме\нати, акд-заковати ва ижодининг м а\- 
сулими?
Юксак температура ва эриган металл таъсирида еми- 
рилмайдиган, утда ёнмайдиган, сувда зангламайдиган ута 
пиш ик сунъий тошлар зукко олимларимиз ме^нати ула- 
рок асримизда яратилган керамика ма\сулотлари сираси- 
га киради.
Гранит, о^актош, кумтош оловбардош табиий матери- 
алдир. Тош даврида инсон оловбардош табиий материал- 
лардан учок ва печкалар куриб, тураржойларни иситган, 
таом тайёрлаган. Кадим замонларда табиий тошлардан 
Курилган чиройли ором ю \-касрлар, обидалар, сдгорлик 
лар ва хоказолар бизнинг замонамизгача сакданиб колган. 
Хуллас, инсон куп асрлардан буён шундай ноёб тошларга 
катта махррат билан сайкал бериб, нафис безаклар, накш- 
лар солиб, табиатнинг жозибали обидаси, ёдгорлиги с и ­
фатида авлоддан авлодга мерос колдирмокда.
Кддимда Хитойда оловбардош тошдан кенг куламда ва 
турли максадларда фойдаланиш яхши йулга куйилган. 
Масалан, эрамиздан уч минг йил мукаддам хитойлар ру- 
дадан ушбу материаллар воситасида кимматба^о модда- 
ларни симоб иштирокида котишма хщ и д а ажратиб олиш 
усулини топганлар ва улар ёрдамида баъзи юкумли касал- 
ликларни даволаганлар.
Хозирги Марказий Осиё, Кавказорти ва Эрон худуд- 
ларида Урта асрларда яшаган халкдар тупрокда турли
www.ziyouz.com kutubxonasi


кушимчалар аралаштириб оловбардош материалларнинг 
энг оддий турларини яратганлар. Кддимги кимёгарлар, 
яъни илми симъё намояндалари ана шундай материал- 
лардан ясалган ва махсус сир билан копланган кузача ва 
идишларда оддий маъданларни киздириб, уларни кумуш 
ва олтинга айлантиришга уринганлар. Уларнинг симобдан 
олтин олиш борасидаги уринишлари зое кетган булса-да, 
угказилган тажрибалар симоб каби моддаларнинг ким ё­
вий таркиби ва хоссаларини аниклашга ёрдам берган, руда 
таркибидаги олтин ва кумушни симоб воситасида ажра­
тиб олиш мумкин эканлигини курсатган. Уша даврларда 
галаба рамзи ^исобланган ва диний байрамларда буёк с и ­
фатида ишлатилган, косметика ва фармацевтика э\тиёж - 
лари учун фойдаланилган маш\ур кизил буёк \а м кино- 
вар минералидан ёки сунъий симоб сульфиддан ана шун­
дай оловбардош кузаларда эритиб олинган ва сакланган.
XII асрнинг охирларида Чингизхоннинг \арбий юриш- 
лари вактида бу улкалар адолиси кириб ташланиши окиба- 
тида кадимги кулол-кимёгарларнинг оловбардош ма\су- 
лот тайёрлаш усуллари деярли унутилиб кетган.
Мис билан калай котишмасидан иборат бронзанинг 
пайдо булиши кулолчилик билан дегрезчилик касбини 
бирлаштирди. Натижада табиий тош ва гилнинг махсус 
турлари асосида сунъий гишт, ихчам кузалар тайёрлаш 
усули вужудга келди.
XIV—XV асрларда рудадан темир ажратиб олиш ва те- 
мирдан курол-аслахд тайёрлаш кенг йулга куйилди. Бу эса, 
уз навбатида, металл ишлаб чикариш саноатига асос сол- 
ди. Европада шу даврда биринчи домна печлари курилиб, 
оловбардош ма\сулот тайёрлана бошланди ва уларнинг 
микдорини купайтириш, си ф ати н и яхш илаш зарурати 
тугилди.
Кейинчалик пулат ишлаб чикариш йулга куйилди. Шу 
муносабат билан чуяндан пулат оладиган махсус курил- 
малар-конвертор ва мартен печлари барпо этилди. Бу эса, 
уз навбатида, оловбардош ма^сулотларнинг янгидан-янги 
турларини пайдо булишига олиб келди ва унинг иссикка 
чидамлилигини ошириш устида олиб борилаётган илмий 
тадкикот ишларини жадаллаштиришни такозо килди.
XX асрнинг 50-йилларидан бошлаб огир саноатнинг 
барча сохдлари, шу жумладан оловбардош ма\сулот иш-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лаб чикариш тармогини юксак суръатлар билан ривож ­
лантириш чоралари курилди. Саноатни хомашё билан таъ- 
минлаш учун биринчи навбатда кон кидирув ишларига 
катта эътибор берилди. Шу максадда геолог-мутахассис- 
лардан иборат кидирув отрядлари ташкил этилиб, Урал, 
Кавказ, Украина, Крзогистон, Урта Осиё ва бошка улка- 
ларга юборилди. Республикамизнинг купгина районлари- 
да хдр хил фойдали казилмалар, жумладан, каолин, маг­
незит, доломит, кварц, алунит, боксит, хромит, тальк 
конлари топилди. Шуни айтиш лозимки, Узбекистонда 
олиб борилган геологик-кидирув ишлари натижасида бош- 
ка конлар катори Ангренда каолин захираси борлиги аник- 
ланди.
Саноатнинг оловбардош ма\сулот ишлаб чикарадиган 
тармогини кенгайтириш, топилган хилма-хил хомашёни 
чукур ф изик ва кимёвий анализ килиш, тайёр ма\сулот- 
нинг турини купайтириш ва унинг сифатини яхшилаш, 
структураси ва хусусиятлари ни кенг урганиб, классифи- 
кациялашга узбек олимлари *ам катта х,исса кушмокда- 
лар.
Республикамиз, шу жумладан, Тошкент олимлари \ам
бу сохдда мух,им изланишлар олиб боришмокда. Масалан, 
Тошкент Кимё-технология институтининг кимё-техноло- 
гия факультетидаги олимлар Узбекистоннинг Ангрен као- 
лини ва Туркманистоннинг Бадхиз алунити асосида олов­
бардош шамот гишти тайёрлаш йулини ахтармокдалар. 
Т ош кент Темир йуллари институти олимлари хдр хил 
кушимчалардан оловбардош ма^сулот олиш учун энг мак- 
бул композиция танлаш, тайёр буюмнинг хусусиятлари- 
ни урганиш юзасидан тадкикот олиб бормокдалар.

Download 14,03 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   198




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish