A n V a r c h o r iy e V

Qarang: 
Umar Xayyom.
Ruboiylar. Toshkent, 1991, 91-92-betlar.
Mahmud Zamaxshariy 1075-yilda Xorazmning Zamaxshar qishlog‘ida taval-
lud topdi. Boshlang‘ich ma’lumotni otasidan oldi. Buxoro madrasalaridan birini
tugatgach, Xorazmshohlar saroyida kotiblik qildi. Qobiliyatiga yarasha biron amal
ololmagach, saroydan ketdi. Marv, Nishopur, Isfaxon, Shorn, Bag‘dod, Xijoz,
Makkada bo‘ldi. Makkada arab tili va grammatikasiga oid («Al-mufassal») o ‘quv
qo‘llanma yozdi. Makkadan Xorazmga qaytdi va 1144-yilda vafot etdi.

---

M ahm ud Zam axshariyning inson to'g'risidagi qarashlari 
nazariy-metodologik asosini m u’taziliylik g‘oyalari tashkil etadi. 
U tilshunoslik, adabiyot, aruz, jug‘rofiya, tafsir, hadis, flqh 
va ilm al-qiroatga oid ellikdan ortiq asarlar yaratdi. Adab-axloqli 
barkamol insonning m a’naviy madaniyati haqidagi M ahmud 
Zamaxshariyning fikr-mulohazalari uning «Al-Kashshof», «Nozik 
iboralar», «Adabga kirish», «Oltin shodalar», «Balog'at asos­
lari», «Do‘stlar farog‘ati» kabi asarlarida bayon qilingan1.
Mahmud Zamaxshariy adab-axloq inson barkamolligini ifo­
dalovchi muhim ko‘rsatkich ekanligi haqida gapirib, adab-ax­
loq, bilim ilm bilan bevosita bog‘liq ekanligiga e’tiborini qara­
tadi. Inson chanakam adab-axloqni o‘zida shakllantirmog‘i uchun 
kundalik amaliy faoliyatida ilmga asoslanishini maslahat beradi. 
0 ‘zining «Nozik iboralar» asarida: Ilmli bo‘l, loaqal ilmni ting- 
lab eshitadigan bo‘l, biroq to ‘rtinchisi bo‘lma, chunki kasodga 
uchrab halok bo'lasan (juvonmarg bo'lasan), deb pand-u nasi­
hat qiladi. Xush adab, xush axloqli bo‘lish uchun tinimsiz 
izlanish zarurligini ta ’kidlab, ilmli bo'lish, o ‘qish, o ‘qitish, 
yozish bilan hosil-u mukammal bo'ladigan bir saboqdir, deb 
tushuntiradi2.
Mahmud Zamaxshariy insonning ijtimoiy qiyofasida ba’zan 
uchrab turadigan g‘ayriinsoniy qiliqlarni ilm yordamida bartaraf 
etish mumkinligiga qattiq ishonadi. Uning fikriga asosan, faqat 
ilm-u m a’rifatli odam har qanday takabbur, maqtanchoq, nodon 
kimsalarning burnini doim o to ‘zon-tuproqqa to ‘ldirish imkoni- 
yatiga ega b o ‘ladi. Insondagi barcha nodonliklarni fozil, ilmli, 
bilimli kishilar sonini ko‘paytirish yordamida bartaraf etish 
mumkinligini ta ’kidlab, lovillab yonayotgan olovni suv o ‘chirgani 
kabi, nodon odam lardan chiqayotgan alangani hakim -u oqil 
odamlar so‘ndiradilar, deydi5.
Mahmud Zamaxshariy fikriga ko‘ra, ilmli, bilimli inson yo- 
monlikka yomonlik bilan javob bermasligi lozim. Yomonlik qil­
gan kimsalarga shafqatli bo‘lish barkamol insonga xos fazilat-