A n V a r c h o r iy e V

sh u n d a y darajada zarurki, o d a m va o la m X u d o siz y ash a y o l ­
m ayd i, d ega n xu losaga k elish m u m k in . C h u n k i X u d o va o la m
bir butun ajralm as borliqdir. T a ’kidlash jo izk i, P ik o n in g p a n teis­
tik g'oy alari xu dd i F ic h in o g 'o y a la rid ek naturalistikdir. F ic h in o
esa real narsalar orqali tabiat to m o n ch u qu rroq kirib b o rish n i
afzal ko'rardi.
P ik on in g o la m to'g'risid agi qarashlarining aso sid a p a n teizm
yotadi. U n in g tushuntirishicha, o la m turli ierarxik pillapoyalardan

---

iborat. U farishtalar, sam oviy va zarrachalar olam id a n iborat.
H issiyo t o la m i o ‘z - o ‘zid an , «h ech n im adan » p a y d o b o'lg an i
y o ‘q, balki X u d on in g o 'z i tartibga solib , integratsiyalashtirib
turgan o liy , tan asiz ibtidodan, «xaos»dan vujudga kelgan. O lam
o ' z i n in g
m u ra k k a b lig i, 
z id d iy a tla r g a t o 'la lig i va u la r n in g
u yg'u n lashu vi bilan go'zaldir. O la m n in g ziddiyatlarga to 'la lig i
sh un d aki, bir tom o n d a n qarasak, u X u d o d a n tashqarida yash ay­
d i, b osh q a tom on d an nazar solsak, u X u d o n in g k arom ati bilan
vujudga kelgan.
P ik on in g e ’tir o f etish ich a, X u d o tabiatdan tashqarida m avjud
b o 'lm a y d i, u d o im o tabiat bilan birga b o'lad i. E ’tib or berib
qarasak, bu yerda gap o lam n in g naturalistik p a n teizm i haqida
em a s, balki tabiat bilan X u d on in g bir-biriga uyqashligi prinsi pi
h aqida borayotir. 
P ik onin g tu sh u n tirish ich a , X u d o o la m n in g
oxirgi, yak un lovch i m ohiyatidir. K o'rinib turibdiki, b unday fikr-